• السلام علیکم ورحمۃ اللہ وبرکاتہ۔ اس فورم کا مقصد باہم گفت و شنید کا دروازہ کھول کر مزہبی مخالفت کو احسن طریق سے سلجھانے کی ایک مخلص کوشش ہے ۔ اللہ ہم سب کو ھدایت دے اور تا حیات خاتم النبیین صلی اللہ علیہ وسلم کا تابع بنائے رکھے ۔ آمین
  • [IMG]
  • السلام علیکم ورحمۃ اللہ وبرکاتہ۔ مہربانی فرما کر اخلاق حسنہ کا مظاہرہ فرمائیں۔ اگر ایک فریق دوسرے کو گمراہ سمجھتا ہے تو اس کو احسن طریقے سے سمجھا کر راہ راست پر لانے کی کوشش کرے۔ جزاک اللہ

روحانی خزائن جلد 16 ۔لجۃ النور ۔ یونی کوڈ

MindRoasterMir

لا غالب الاللہ
رکن انتظامیہ
منتظم اعلیٰ
معاون
مستقل رکن
Ruhani Khazain Volume 16. Page: 335

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 335

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 336

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 336

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 337

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 337

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ


الحمد للّٰہ ربّ الأرضین والسماوات العُلٰی، وسلام علٰی

عبادہ الذین اصطفٰی. أمّا بعد.. فہذا مکتوب مِن مَظہَرِ

البُروزَین*ووارثِ النبیَّینِ، عبدِ اللّٰہ الأحد أبی المحمود أحمد

عافاہ اللّٰہ وأیّد، إلی عباد اللّٰہ المتّقین الصالحین العالمین

من العرب وفارس وبلاد الشام وأرض الروم وغیرہا من

بلاد توجد فیہا علماء الإسلام، الذین إذا جاء ہم الحق، وعُرض

ہمہ تعریف ہا مرخدائے راست کہ پیدا کنندہ زمین ہا و آسمان ہائے بلند است و سلام بر

بندگان اوکہ برگزیدہ او ہستند۔بعدازیں واضح بادکہ ایں نامہ ایست ازطرف شخصے کہ مظہر

دوبروز و وارث دونبی یعنی عیسیٰ علیہ السلام وسیدناحضرت محمدصلی اللہ علیہ وسلم است یعنی بندہ خدائے یگان ابومحموداحمد خدا ازو دفع ہرشرکند ومؤیداوباشدوآنانکہ سوئے شاں ایں نامہ نوشتہ است

بندگان خداہستندازاتقیاوصلحاء و علماء کہ ساکنان ملک عرب وفارس وبلادشام وزمین روم وغیرہ بلاداندکہ درآنجااہل علم ازمسلماناں بریں سیرت وخصلت یافتہ می شوندکہ چوں اوشاں راحق رسد

قدجرت عادۃ اکثرعلماء الاسلام انّ ھم یسمّون البروزقدمًاویقولون مثلًا

عادت اکثر علماء جاری شدہ کہ اوشاں نام بروز قدم مے نہند مثلاً می گویند

ان ھٰذاالرجل علٰی قدم موسٰی وذالک علٰی قدم ابراھیم۔منہ

کہ ایں مرد برقدم موسیٰ است وآں مردبرقدم ابراہیم است۔منہ



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 338

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 338

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ


علیہم المعارفُ الإلٰہیّۃ والبشارات السّماویۃ بسلطانہا وقوّتہاو

لمعانہا، اختضعتْ لقبولہا قلوبُہم، وحفَدوا إلیہا مطیعین مؤمنین

ولا یمرّون علیہا معرضین مستکبرین. وإذا بلغہم خبرٌ من

رجل وأثرٌ من عبد بعثہ اللّٰہ لتجدید الدین وتائیدہ، تراء تْ

نضارۃ الفرح علی وجوہہم، ویسعی النور فی جباہہم، وحمدوا اللّٰہ وشکروا لہ علی ما رحم ضعفاء الإسلام، وقاموا مستبشِرین

وخرّوا ساجدین. وتری أعینہم تفیض من الدمع بما رأوا

رحمۃ الحق، ووجدوا أیام اللّٰہ وبما کانوا أنفدوا الأعمار

منتظرین، ویشدّون الرحال للقاء ذالک العبد المبعوث

بعدما عرفوا الحق، ویخلصون النیّاتِ ویطہِّرون الضمائر و

یجرّدون القصد والہمّۃ لہ، ویسعون إلیہ وإن کان فی

و معارف الٰہیہ و بشارات سماویہ بہ برھان و قوت و

درخش آنہا برایشاں پیش کردہ شوند دل شاں برائے قبول آں فروتنی اختیارمی کنند وسوئے آں معارف بتمامتراطاعت وایمان مے دوندوہمچومنکراں و رو تابندگان نمی گذرند۔وچوں ایشاں راخبرے ونقلے از

کسے برسدکہ خدا او را برائے تجدید دین و تائیدملت مبعوث فرمودہ است

برچہرہ ہائے شاں تازگی خوشی نمودار می گردد وبرپیشانی ہائے شاں نور می دود وحمدباری بجا می آرند

وشکرگزاری ہامی کنندازینکہ کہ او تعالیٰ برکمزورانِ اسلام رحم کرد۔وبکمال بشاشت ازجائے خود برمی خیزند وسجدہ کنندگان برزمین می افتندوبہ بینی کہ سیل اشک ازچشم شاں رواں می گردد ازیں کہ رحمت خداتعالیٰ دیدند۔ و روزہائے خدا را یافتند۔ و ازیں کہ درعین انتظار عمرہا بسرکردہ بودند۔

وبرائے زیارت آں بندۂ مبعوث بعدشناختن او طیاری سفر می کنند

و نیّتہا را خالص مے کنند و اندرونہائے خود را پاک مے سازند

و قصد و ہمت را ازاغراضِ نفسانیہ مبرّاکردہ سوئے او می دوند اگرچہ او در چین باشد



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 339

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 339

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ


الصین. ولا یکونون کالذی أساء الأدب علٰی أہل اللّٰہ، وإذا سمع

قولا منہم مُحْدَثًا فی زعمہ ما صبر طُرفۃَ عین واستعجل و

بلّغ ظنون السوء إلی منتہاہا، وصال معادیًا وسبّ وشتم

وافترٰی، وکفّر وآذی وأغری القومَ وحَضا، وما وجد سہمًا

إلا رمٰی، وما ظفر بکید إلّا أَسْدی، وقصَد عِرْضَ رجال اللّٰہ

ونَفْسَہم وما خاف یومًا فیہ یؤخذ ویُجزی، وصار أوّلَ

المنکرین. بل یتأدّبون مع اللّٰہ وأہلہ، ویصبرون حتی یتجلّی

لہم وجہ الحقّ، فیرحمہم اللّٰہ بسیرتہم ہذہ، ولا یفوتہم خیر

ولا یکونون من المحرومین. وتلک قوم ما یعلمہم إلّا اللّٰہ و

لا أعلم أسماء ہم وصُورہم، بید أنی رأیتُ فی مبشِّرۃ أُرِیتُہا

جماعۃً من المؤمنین المخلصین والملوک العادلین الصالحین

و ہمچو شخصے نمی باشند کہ ترک ادب بہ نسبت مردان خدا می کند و چوں ازاں

طائفہ برگزیدگاں سخنے می شنود کہ نزد او نوپیدااست کہ پیش زیں مثلش نگفتہ شدہ تایک چشم زدن صبر

نتواندکردوطریق شتاب کاری می ورزد و بدگمانیہارابمرتبہ انتہا می رساند و دشمنانہ حملہ می کند و دشنام ہا می دہد

وافتراہامی تراشدوکافرمی گویدوایذا می دہدوقوم راازبہرایذا برانگیزدوآتش فتنہ می افروزد وہیچ تیرے نیابدکہ نیندازدوبرہیچ مکرے دستش نمی رسدکہ آں را نمی بافد وقصد آبرووجان مردان خدا می کند

و از روز جزا نمی ترسد و از ہمہ منکران سبقت می برد

پس سعیدان راایں خصلت نمی باشدبلکہ اوشاں بخداومردان خداادب می ورزند وصبرمی کنند تابوقتے کہ روئے حق برایشاں جلوہ گرشود۔پس بدیں خصلت شاں خدائے عزّوجلّ برایشاں رحم می فرمایدوہیچ خیرے ازیشاں

فوت نمی شودوازمحروماں ونامراداں نمی گردند۔وایں قومے است کہ بجزخداہیچکس ایشاں رانمی داندو

من نامہائے وصورتہائے ایشاں رانمی دانم مگرایں است کہ من درخوابے جماعتے را دیدہ ام کہ

مومنین مخلصین و شاہان عادل و نکوکار اند



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 340

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 340

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ


بعضہم من ہذا المُلک، وبعضہم من العرب، وبعضہم من

فارس، وبعضہم من بلاد الشام، وبعضہم من أرض الروم و

بعضہم من بلاد لا أعرفہا، ثم قیل لی من حضرۃ الغیب إن

ہؤلاء یصدّقونک، ویؤمنون بک ویصلّون علیک ویدْعون

لک، وأُعْطِیْ لک برکات حتی یتبرّک الملوک بثیابک و

أدخِلہم فی المخلصین. ہذا رأیتُ فی المنام وأُلہمت من اللّٰہ

العلّام. ثم بعد ذالک أُلقیَ فی روعی أن أؤلّف لہم کُتبًا و

أکتب فیہا کل ما فُتِحَ علیّ مِن خالقی، وأعلّمہم کلّ ما عُلّمتُ

من الحقائق الصادقۃ والمعارف العالیۃ المطہرۃ، وأُعثِرَ علیہم

ممّا رزقنی ربی من آیات ظاہرۃ ، و خوارق باہرۃ و دلائل

موصلۃ إلی علم الیقین، لعلّہم یعرفوننی، ولعلہم یکونون

بعض ایشاں ازہمیں ملک اند و بعض از عرب و بعض از فارس

و بعض از شام و بعض از زمین روم و

بعضے رانمے شناسم کہ ازکدام بلاداند۔باز مرا از حضرت احدیت نداآمدکہ

ایناں کسانے اند کہ تصدیق توخواہند کرد و بر تو ایمان خواہند آورد و بر تو درود خواہند فرستاد و برائے تو

دُعاہاخواہندکرد۔و ترا چنداں برکتہاخواہم دادکہ شاہان از جامہ توبرکت خواہند جست و

اوشاں را در مخلصاں داخل خواہم کرد۔ایںآں خوابے است کہ دیدم وآں الہامے است کہ ازعالم غیب یافتم۔وپس ازاں در دلِ من انداختندکہ برائے ایں مردم چندکتب تالیف کنم و

آں ابواب علوم کہ برمن مفتوح شدہ اند درآں کتب ذکرآں کنم ومردم را ازاں حقائق صادقہ

ومعارف عالیہ مطہرہ تعلیم دہم کہ مرا دادہ اند و او شاں را ازاں نشانہا

اطلاع دہم کہ پروردگارمن نصیب من کردہ وآں کرامات ظاہرہ وخوارق تاباں ہستند ودلائل اند

کہ موجب علم یقینی اند تا باشد کہ اوشاں مرا بشناسند و تا باشد کہ او شاں



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 341

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 341

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ


أنصاری فی سُبل ربّ العالمین۔فاعلموا أیہا الأعزّۃ، رحمکم اللّٰہ

أن ہذا الکتاب من کتبی التی ألّفتہا لہذا المقصد، وإنی

أُہدِیہ إلی سادات العرب والشام، وأبلّغ ما علیّ من ربی

ذی الجلال والإکرام، لینال السعداءُ مُرادہم ولیتمّ الحجّۃ

علی المعرضین. وسألتُ اللّٰہ أن یجعلہ مبارکًا لطوائف المسلمین

و یجعل أفئدۃً من الناس تہوی إلیہ، و یجعل منہ حظًّا

کثیرًا لعبادہ الصالحین، وإنہ علی کل شیء قدیر، وإنہ

أرحم الراحمین. وأرجو من أصحاب القلوب ورجال البصیرۃ

أن لا یعجَلوا علیّ کما عجِل بعض سکّان ہذہ البلاد من

البخل والعناد، فإن العجلۃ علی أہل اللّٰہ والذین أُمِروا من

حضرتہ لیس بخیر، ولا یُعقِب إلا ضیرًا، ولا یزید إلا غضب

در راہ ہائے خدا انصارمن گردند۔پس اے عزیزاں خدا برشما رحم کند

بدانیدکہ ایں کتاب ازجملہ ہماں کتابہااست کہ برائے ایں مقصودتالیف کردہ ام و

ایں کتاب را بسوئے سادات عرب و شام بطورہدیہ می فریسم وہرچہ ازخداتعالیٰ برمن

واجب است بجا مے آرم تا سعیداں مراد خود بیابند و تا برمنکراں و اباکنندگان

حجت کامل شود۔وازخدامی خواہم کہ برائے طوائف مسلمین ایں کتاب را مبارک گرداند

و بعض دلہا را سوئے ایں رجوع دہد و بندگان نیکوکار را ازیں بہرہ وافر

بخشد۔ و او را از ہر گونہ قدرت است و او

بسیاربخشندہ و مہربان است۔واز صاحبانِ دل و مردانِ بصیرت امید دارم

کہ بر من جلدی نکنند ہمچو مردمان ایں دیار کہ از بخل

و عناد جلدی کردندچراکہ برمردان خدا بہ شتاب کاری حملہ کردن و مامورین حضرت

احدیت رابجلدی سرزنش کردن امرے خوب نیست وبجزگزندہیچ انجامش نمی باشدوبجز خشم



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 342

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 342

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ


اللّٰہ فی الدنیا وفی یوم الدین. ولا یری المستعجل سبلَ الصدق

والسَّداد، ولا یُعَزُّ فی ہذہ ولا فی المعاد، ویموت مُہانًا

وہو من العَمِین. وإن لحوم الأولیاء مسمومۃ، فما أکلہا

أحد بغِیبتہم وسَبِّہم إلا مات علی مکانہ، وبُشری للمجتنبین

المتّقین۔وإنی رتّبت ہذا الکتاب علی أبواب، لئلّا یشقّ علی

طلّاب، ومع ذالک سلکْنا مسلکَ الوسط لیس بإیجازٍ مخلّ و

لا إطنابٍ مملّ. رَبِّ اجعلْہ کتابا مبارکا شافیا لصدور

الطالبین، ونورًا منوِّرًا لقلوب المتدبرین۔آمین

پرودگارکہ در دنیاوآخرت باشدہیچ نتیجہ اش نیست۔وہرکہ شتاب کاری سیرت اوست راہِ

صدق وصواب را ہرگزنمی بیند۔ودریں جہاں و در آن جہاں عزت نمی یابدو انجام کاربموت ذلت می میرد

وگوشتہائے اولیاء خدا زہرناک ہستند پس ہیچ کس گوشت شاں

بغیبت و دشنام نمی خوردکہ آخر نمی میرد و خوشخبری باد آناں را کہ ازیں گوشت

پرہیزمے کنند۔ومن ایں کتاب را برچندباب مرتب کردہ ام تا بر طالباں گراں نگزرد

و بایں ہمہ مسلک توسط اختیارکردیم نہ ایجاز خلل انداز است و

نہ طول ملول کنندہ۔اے خدائے من ایں کتاب را کتابے مبارک بگرداں چنانکہ

سینہ ہا را شفا بخشد و نورے بگرداں کہ دلہارا منور کند۔آمین



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 343

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 343

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ


البابُ الأوّل

باب اوّل

فی ذکرِ أحوالی وذکر ما ألہمَنی ربی، وذکرِ وقتی

درذکرحالات من وذکرآنچہ الہام کردخداتعالیٰ بمن وذکروقت من

وزمانی وما أراد اللّٰہ بإرسالی، وذکرِ تفرقۃ الأمم و

وزمان من وآنچہ ازبہرآں رافرستادہ اندوذکرتفرقہ امت ہاوملت ہا

الملل والنحل، وضرورۃِ حَکَمٍ من اللّٰہ الحکیم الوالي.

ومذہب ہا و بیان اینکہ دریں زمان ضرورت بودکہ ازخداتعالیٰ مصلحے ومجددے ظاہر شود۔

یا عباد اللّٰہ، رحالملہَمین

المأمورین. بعثنی ربی لأُقیم الشریعۃ وأُحیی الدین، وأُتمّ الحجّۃ

علی المنکرین. وأنا المسمّی من اللّٰہ بأحمدَ مع أسماء أخری ذکرتُہا

فی مواضعہا، واسم أبی میرزا غلام مرتضٰی، وأبوہ میرزا عطا محمدومیرزا عطا محمد ابن میرزا گل محمد، ومیرزا گل محمد ابن میرزا فیض محمد، ومیرزا فیض محمد ابن میرزا محمد قائم ومیرزا محمد قائم ابن میرزا محمد أسلم و

اے بندگان خدا!اوسبحانہ برشمارحمت کند۔بدانیدکہ من بندہ ازبندگان خداہستم کہ ازوبوحی او

مشرف شدم ومامورشدم۔و او مرا مبعوث فرمودہ است تاشریعت راقائم کنم و دین را زندہ گردانم وبرمنکراں

حجت راتمام رسانم۔و او تعالیٰ نام من احمدنہادہ است وبدیگرنامہاہم موسوم کردہ کہ درجائے خود

مذکور اند و نام پدرمن میرزاغلام مرتضیٰ و نام پدر پدرمن میرزا عطاء محمد است

و اوشاں پسر میرزا گل محمد و میرزا گل محمد پسر میرزا فیض محمد و مرزا

فیض محمد پسر مرزا محمد قائم و مرزا محمد قائم پسر مرزا محمد اسلم و



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 344

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 344

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ


میرزا محمد أسلم ابن میرزا محمد دلاور، ومیرزا محمد دلاور ابن میرزا إلہ دین ومیرزا إلہ دین ابن میرزا جعفر بیک ومیرزا جعفر بیک ابن میرزا

محمد بیک ومیرزا محمد بیک ابن میرزا عبد الباقی، ومیرزا عبد الباقی ابن میرزا محمد سلطان ومیرزا محمد سلطان ابن میرزا عبد الہادی بیگ.

وبعد ہذا لا أعلم أسماء آبائی المتقدمین. ولٰکنّی قرأت فی بعض

کتب فیہا تذکرۃُ آبائی أنہم کانوا من سمرقند ، و کانوا من بیت

السلطنۃ والإمارۃ، ثم صُبّت علیہم المصائب فظعنوا عن بلدۃ

دارہم وإِلْفِہم وجارِہم، حتی وصلوا إلی ہذہ الدیار، وأناخوا بہا

مطایا التَسْیار، مع رفقۃٍ من خَدَمِہم وإخوانہم وأحبابہم و ؔ

مرزا محمد اسلم پسر مرزا محمد دلاور و مرزا محمد دلاور پسر مرزا الہ دین

و مرزا الہ دین پسر مرزا جعفر بیگ ومرزا جعفر بیگ پسر مرزا

محمد بیگ و مرزا محمد بیگ پسر مرزا عبد الباقی و مرزا عبد الباقی

پسر مرزا محمد سلطان و مرزا محمد سلطان پسر مرزا عبدالہادی بیگ

وبعدازاں مرا علمے نیست کہ درطبقہ برترازیں نامہائے بزرگان من بودندلیکن من دربعض کتابہائے کہ درآنہاذکربرزگانِ من بود خواندہ ام کہ ایشاں بلحاظ اصل و منبع خودازسمرقندبودہ اند۔واز

خاندان سلطنت وامارت بودند۔بازبرایشاں مصیبت ہا نازل شدہ پس کوچ کردند از زمین خانۂ خود

و از دوستان خود و ہمسایان خود تااینکہ دریں ملک رسیدند و دریں مرکبہائے سیرخودرابخوابانیدندوایں سفراوشاں بودبچندہم سفراں از خادمان خود و برادران خود و دوستداران خود

ومددگاران خود بازقصدکردندکہ زیارت کنند بادشاہِ ہند بابر را ازو بخواہندکہ درسلسلہ

اکابرمصاحبین خود اوشاں را داخل کند۔پس ہرچہ خواستندبفضل خداتعالیٰ یافتند۔



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 345

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 345

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ


وانتظموا فی أمراء ہذا المَلِکِ الکریم. ثم بدء لہم أن یتخذوا

وطنہم ہذہ الدیارَ، وأُعطوا قُرٰی کثیرۃ من السلطنۃ المُغْلِیّۃ

والأملاکَ والعَقارَ، ونسوا أیام الغربۃ والہموم والأفکار. و

بینا ہم فی ذالک إذ قُلِّبَتْ أمورُ السلطنۃ المُغْلِیّۃ، وظہر الفساد

فی الثغور، وما قدَر الدولۃُ أن تُحامی عن الرعایا تطاوُلَ المفسدین والخُُلْسۃَ، وکثُر سفکُ الدماء وبَتْکُ الرقاب، ونہبُ الأموال و

ہتکُ الحجاب، واستصعبَ الانتظام، وزادت الکروب والآلام.

فترَک الدولۃُ المغلیۃ ہذا القدرَ من المملکۃ، وخُلِّصَ أعناقُ

أمراء ہذہ الدیار مِن رِبْقۃ الإطاعۃ، وصاروا کطوائف الملوک

غیر تابعین لأحد من دول، والمختارین فی الحکومۃ. ففی تلک الأیام رجعتْ إلینا دولتُنا المفقودۃ إلی أیام، وکنّا نرمی عن قوس المِراح

و درسلک امراء آں بادشاہ منسلک شدند۔باز در دل ایشاںآمد کہ ہمیں ملک را

وطن خودبگردانند و ازسلطنت مغلیہ دیہات

واملاک بسیاریافتند۔و ایام غربت را و نیز ہمہ ہم و غم را فراموش کردند و

اوشاں دریں حالت بودند کہ سلطنت مغلیہ زیروزبر شد و در سرحدہا فساد

پدیدآمد و دولت مغلیہ را طاقت نماند کہ رعایا را از تطاول وا رہاند

وکثرت خونریزیہا و گردن زدن و غارت مال و

ہتک پردہ پدید آمد و انتظام مشکل شد و بے قراری ہا زیادت گرفت

پس ناچار دولتِ مغلیہ ایں قدر ملک را بگذاشت۔و گردن ہائے

امیران ایں دیار از رسن اطاعت شاں خلاص شدند و او شاں ہمچوطوائف الملوک

شدند وہیچ دولت راتابع نبودند وحکومت بااختیار مے داشتند پس دریں ایام

دولت مفقودہ ما رجوع کرد وما از کمال شادی نشانہ فرحت ہا



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 346

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 346

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ


إلی غرض الأفراح بأمن وسلام، وعِشْنا عیشۃ السرور والراحۃ

ولبثنا علٰی ذالک إلی مدّۃ أراد اللّٰہ ذو الجلال والعزۃ. ثم طلع

نجمُ إقبالِ مشرکی الہند الذین سُمّوا بالخالصۃ فعصفتْ بنا

ریحُ الحوادث فی تلک الأیام، وقُلِعَ ما خیّمْنا بصراصرِ جَور

ہذہ الأقوام، وصار الأمن محرّمًا کصیدِ حَرَمِ البیت الحرام۔

ونبَذْنا عُلَقَنا وعلاقتنا بالاضطرار، وخلَسہا الخالصۃُ بقدر اللّٰہ

القہّار، فزَمَّ آباؤنا نُوق نفوسہم بزمام الاصطبار، وما کادوا

یُعجَزون من المشرکین فی حروبہم ولکن القدر أعجزَہم وکان

فی ذالک عبرۃ لأولی الأبصار. وکذالک صُبّت علی آبائنا المصائب وتواترت النوائب، حتی انتہی الأمر إلی أنہم عُطّلوا من إمارتہم

وسیاستہم، وأُخرجوا من دار ریاستہم. فلبثوا فی دار غربتہم

می زدیم و بامن و سلامتی و بہ زندگی سرور و خوشی بسر می بردیم

ومابریں حالت تابوقتے قائم بماندیم کہ خدائے ذوالجلال بخواست باز

ستارۂ اقبال مشرکین ہندیعنی قوم سکھاں طلوع کرد پس در آں روزہا تندہوائے

حوادث برما و زید و آں ہمہ خیمہ ہا کہ ما زدہ بودیم بیادہائے سخت

ایں قومہا از جا بر کندہ شد۔امن برما چناں حرام شدکہ شکارخانۂ کعبہ

و بمجبوری ہمہ علاقہ ہائے ملکیت وحکومت خودرابگذاشتیم وسکھاںآں ہمہ ملکیت ہائے مارابحکم قادر

قہار از ما ربودند۔پس پدران ما شترمادہ نفس ہائے خود را زمام صبر در دہن کشیدندوبزرگان ما

چنیں نبودندکہ درجنگ ہاازمشرکان مغلوب شوندلیکن ارادۂ الٰہی اوشاں راعاجز کرد و دریں دانشمنداں راسبق عبرت بایدگرفت۔وہم چنیں برپدران ما مصیبت ہا ریختند

وحادثہ ہاپے درپے آمدندتاآنکہ کاربجائے رسید کہ اوشاں را از فرمان فرمائی و رعیت داری

معطل کردند وازدار ریاست خود اخراج کردہ شدند۔پس درجائے بے وطنی قریباً



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 347

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 347

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/347/mode/1up


إلی مدّۃ نحو ستین أعوام ، حتی إذا ماتت الأعداء الذین وقعتْ

بہم محاربات، وجہِل الناسَ حقیقۃَ الواقع، رجعوا إلی الوطن متوارین مستورین، بما کانت الخالصۃ قوما ظالمین جاہلین۔ یسفکون

الدماء علی أدنی عثار، ولم یکن أمن من أیدیہم لا فی لیل

ولا فی نہار۔وإذا انقضٰی عہد الدولۃ الخالصۃ، وجاء عہد

الدولۃ الإنکلزیۃ، نُجّینا من تلک المصیبۃ، ولم یبق إلا قصص

من تلک الفءۃ الظالمۃ، وحُفظت بہذہ الدولۃ العادلۃ أعراضُنا

ودماؤنا وأموالنا، ونسینا کلَّ ما جری علینا فی الأیام الخالیۃ. و

لا شک أن ہذہ الدولۃ مبارکۃ لمسلمی ہذہ الدیاروقد

أعطتْ کلَّ دیانۃ وملّۃ حریۃً تامّۃ من غیر الإکراہ و

الإجبار، فنشکر اللّٰہ ونشکر ہذہ الدولۃ، فإنا نُقلنا بہ إلی

شصت سال عمربسرکردند تابوقتیکہ آں مردم بمردندکہ باوشاں جنگ ہا کردہ بودند

ومردم آں واقعات رافراموش کردند انگاہ سوئے وطن خودمراجعت کردندوپوشیدہ بماندند

چراکہ قوم سکھاں قومے ظالم و جاہل بود۔ و بر ادنیٰ لغزشے

خون مے کردند۔ و از دست ایشاں امن نبود نہ درشب

ونہ در روز وچوں عہددولت خالصہ منقضی شدہ

حکومت انگریزی شد ما ازیں ہمہ مصیبتہارستگارشدیم وازاں گروہِ ظالماں صرف

داستان ہا بماندند وبایں دولت عدل پسند آبروہائے ما

وخونہائے ما ومالہائے مامحفوظ شدند وہرچہ بر ما درعہدسکھاں گذشتہ بودہمہ فراموش کردیم

وہیچ شک نیست کہ ایں دولت برطانیہ برائے مسلمانان مبارک است و

ہرمذہب را کامل آزادی بخشیدہ است و ہیچ اکراہ و جبر نمی کند

پس شکر خدا بجا می آریم وشکرایں دولت می کنیم کہ بذریعہ او از آتش



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 348

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 348

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/348/mode/1up


الجنۃ من النار۔بید أن القسوس قد انتبذوا الحق ظِہْریًّا۔و

لم یأتوا فیما دوّنوہ إلا أمرًا فَرِیًّا. وقد جمعتْ ہممُہم علی

إعدام الإسلام، وقلعِ آثار سیّدنا خیر الأنام. یدعون الناسَ إلی

اللّظٰی والدَرَک، ناصبین شَرَکَ الشِرْکِ. ویقولون إن المسیح

ابن مریم جمَع فی نفسہ سِرَّ الناسوت واللاہوت*وإنْ ہم إلّا

عُبّاد الطاغوت. والذین قبلوا دینہم من أہل الإسلام، وارتدّوا

من ملّۃ سیدنا خیر الآنام، فہم یوجدون فی ہذہ البلاد فی

زہاء ثمانین ألفًا أو یزیدون، وہم یسبّون نبیَّناصلی اللّٰہ

بباغ وبستاں نقل کردیم۔آرے ایں ست کہ پادریان حق را پس پشت انداختہ اند۔وہرچہ

نوشتہ اند بجز افترا دروہیچ چیزے نیست۔ وہمتہائے پادریاں بر معدوم کردن

اسلام مجتمع است و می خواہند کہ نشانہائے سیدما بہترین خلق معدوم کنند۔مردم را سوئے

آتش سوزاں می خوانند و دام شرک گستردہ اند و میگویند کہ مسیح ابن مریم

جمع کردہ است درنفس خود را زِ ناسوت و لاہوت را و ایشاں رابہ مسیح چہ کار

ایشاں پرستش طاغوت می کنندوآناں کہ ازاہل اسلام دین او شاں راقبول کردند و دین نبی

صلی اللہ علیہ وسلم بگذاشتند او شاں دریں بلاد قریب ہشتادہزار

یاازیں زیادہ یافتہ می شوند و او شاں نبی صلی اللہ علیہ وسلم را دشنامہا می دہند

الجنۃ من النار۔بید أن القسوس قد انتبذوا الحق ظِہْریًّا۔و

لم یأتوا فیما دوّنوہ إلا أمرًا فَرِیًّا. وقد جمعتْ ہممُہم علی

إعدام الإسلام، وقلعِ آثار سیّدنا خیر الأنام. یدعون الناسَ إلی

اللّظٰی والدَرَک، ناصبین شَرَکَ الشِرْکِ. ویقولون إن المسیح

ابن مریم جمَع فی نفسہ سِرَّ الناسوت واللاہوت*وإنْ ہم إلّا

عُبّاد الطاغوت. والذین قبلوا دینہم من أہل الإسلام، وارتدّوا

من ملّۃ سیدنا خیر الآنام، فہم یوجدون فی ہذہ البلاد فی

زہاء ثمانین ألفًا أو یزیدون، وہم یسبّون نبیَّناصلی اللّٰہ



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 349

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 349

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/349/mode/1up


علیہ وسلم ویشتمون، ویکیدون ما یکیدون ویریدون أن

یہُدّوا بُرْجَ الإسلام ویہدموہ، ویتسلّقوا فیہ مفسدین و

یُسلِّموہ. وإن القسوس قد خرجوا عن العدّ والإحصاء۔و

بلغوا عدیدَ الحصی، وما بقی من بلدۃ و لا قریۃ إلا نُصِبتْ

خیامہم فیہا. ما وجدوا کیدًا إلّا استعملوہ، وما مکرًا إلا أظہروہ واستحرّتْ حربہم، وکثُر طعنہم وضربہم. وأرؔ وا مکائد لم یُر

مثلہا فی الأوّلین، ولم یوجد نظیرہا فی العالمین. ورأی اللّٰہ

أن المسلمین لا یستطیعون أن یبارزوا أحزابہم، ورأی فیہم

ضعفًا أصابہم، فرتَّب فضلًا مِن عندہ فی مقابلۃ ہذہ الأفواج

الأرضیۃ أفواجًا فی السماء ، وأنزلَ مسیحَہ الموعود لیکسر صلیب*

و از انواع اقسام فریب ہا می کنند و می خواہند کہ

برج اسلام را منہدم کنند و برائے استیصال اندرون ایں برج بیایند ومسلماناں را

ازاں برج بیرون کنند۔و پادریاں از عدد و شمار خارج شدہ اند و در مقدار ہمچو

سنگریزہ ہا شدند و ہیچ شہرے و دہے باقی نماند کہ دراں خیمہ ہائے

ایں مردم نباشند۔ہیچ فریبے نیا فتند کہ استعمالش نکردند وہیچ مکرے ندیدند کہ ظاہر

نہ کردند۔وجنگ شاں گرم شد و ضرب وطعن شاں بکمال رسید وآں مکرہانمودند کہ مثل آں

دراولین و آخریں یافتہ نمی شود۔ و خداتعالیٰ دید کہ

مسلماناں تاب مقابلہ ایشاں نمی توانندآورد و دید کہ مسلماناں

کمزور ہستندپس بمقابلہ ایں فوجہائے زمینی محض بفضل خود فوجے

برآسمان طیار کرد۔ومسیح موعود خود را از آسماں برزمیں فرود آورد تاصلیب

قد جاء فی الأحادیث أن المسیح الموعود یکسر الصلیب، ویُرٰی فی کسرہ

در احادیث آمدہ است کہ مسیح موعود صلیب را خواہد شکست۔و در شکستن آں



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 350

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 350

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/350/mode/1up


الأعداء۔وإن ہذا الکسر لیس بسیف ولا سِنان، کما زعَمہ فریق

من عُمیان، بل الکسر کلہ بدلیل وبرہان، وآیات من السماء

وسلطان. ولا یُستعمل سبب من أسباب الأرض ولا یؤخذ سلاح

من أسلحۃ ہذا العالم، وینزل الحق لیُعدِمَ الباطل بسلاح لا یراہ

الخَلق، وکان ہذا مقدّرًا من بدو الزمان، ومکتوبًا فی کتب النبیین

ومَن خالفہ فقد عصی وصایا المرسلین. ولا یأتی المسیح محاربًا

بالأسنّۃ والسہام والمرہَفات، نعمْ، یأتی بعجائب الخوارق

والآیات. ومن علاماتہ أن تسمعوا عند وقت مجیۂ

أخبارَ المحاربات، ثم تسکُت الدول کلہا ویمیلون إلی المصالحات۔

دشمنان را بشکند۔وایں کسرصلیب بہ سیف و سنان نیست چنانکہ زعم بعض

کوران است بلکہ تمام اقسام شکستن بدلیل و برھان ونشان وحجت ہائے باشد کہ

بردلہاتسلط کنند۔ و ہیچ سببے از اسباب زمین استعمال نخواہدشد و نہ ہیچ سلاح

ازاسلحہ ایں عالم گرفتہ شود و حق نازل خواہدشدتاباطل رابآں سلاحی معدوم کند کہ

خلق آنرا نمی بیند و از ابتدا ہمیں مقدر بود۔ و در کتب پیغمبراں مکتوب بود

وہرکہ مخالفت کند پس او وصیتہائے رسولاں را مخالفت کردہ است۔و مسیح دریں حالت ہرگز

نیاید کہ بانیزہ ہا و تیرہا وتیغہا جنگ کنندہ باشد آرے بعجائب خوارق و نشانہا

آمدن او ضروری است و از علامات او ایں است کہ شما نزد آمدن او خبرہائے جنگ ہا

خواہید شنید۔ باز ہمہ دولت ہا خاموش خواہند شد و سوئے مصالحات باہمی رغبت خواہندکرد

الأعاجیب، وفہّمنی ربّی أنّ کسر المسیح لیس بالمحاربات، بل یضَع الحروبَ

عجائب ہا خواہد نمود و خداوند من مرا فہمانیدہ است کہ شکستن مسیح بجنگ ہا نخواہد بود بلکہ او

کلہا ویکسر ما بُنی علی الصلیب بالآیات. منہ

خاتمہ جنگ ہا خواہد کرد و قریب باشد کہ در دنیا ہیچ جنگے نماند و عقائد صلیبہ را بہ نشان ہا شکست خواہدداد۔منہ



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 351

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 351

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/351/mode/1up


ولا تبقی حرب فی الأرض ولا غلبۃ الفتن والبدعات، وتمیل

النفوس إلی التقوی بعد کثرۃ المعاصی وظلمۃ شدیدۃ علی

وجہ الأرض ومیل النفوس إلی السیّئات. وإنکم ترون الیوم کیف

تراء تْ عساکر الإلحاد، وظہرت رایات الفساد، وتجلّی علی القلوب سریرُ إبلیس، وأشاع أہلُہ المکرَ والتلبیس، ونعَرتْ کُوساتُہ

وصاحت من کل طرف بُوقاتُہ، وجالت خیولہ، وسالت

سیولہ. وترون بحور الفتن متموّجۃ، وآفات الأرض فی

ظہورہا متوالیۃ، وکثُرتْ أحزاب الفاسقین، وقلّت جماعۃ

المتقین۔والذین قالوا إنا نحن علی دین اللّٰہ الإسلام، أماتَ

قلوبَ أکثرہم سمُّ الاجترام، فما بقی فی أَکُفِّہم إلا اسم

الدین وصاروا کالأنعام. واستبدلوا الخبیثاتِ بالذی ہو من

وہیچ جنگے در زمین نخواہد ماند و نہ فتنہ ہا وبدعات را غلبہ بماند و نفوس انسانی

بعد کثرت معاصی و تاریکی شدید بر زمین

ومیل سوئے بدی ہا سوئے پرہیزگاری میل خواہند نمود۔وامروزشما می بینید کہ چگونہ

لشکرہائے الحاد ظاہر شدہ اند و علم ہائے فساد بظہورآمدہ اند۔و بر دلہا تخت ابلیس

متجلی شدہ است و اہل او مکر و تلبیس را شائع کردہ اند و آواز طبلہائے شیطان بلندشدہ

و بوق او از ہر طرف شور افگندہ۔ و اسپ ہائے او در جولان اند۔ و سیل ہائے

رواں ہستند و می بینید کہ دریاہائے فتنہ درموج اند و آفتہائے زمین در

ظہورخود پے در پے ہستند۔وگروہ ہائے فاسقان بسیارشدہ اند۔وجماعت پرہیزگاران کم شدہ است و آناں کہ میگویند کہ مامسلماناں ہستیم بمیرانید

دل اکثر او شاں را زہر ارتکاب جرائم پس درکفہائے شاں بجزنام دین

چیزے نماندہ وہمچو چارپایاں شدہ اند۔وبعوض چیز ہائے پاک چیزہائے پلید راگرفتہ اند



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 352

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 352

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/352/mode/1up


الطیبات، وغشّوا طبائعہم بغواشی الظلمات، وأعرضوا عن ذکر

اللّٰہ بتوجُّہہم إلی العالم السفلی والشہوات. فلمّا أعرضوا عن

جناب الحق رکدتْ نفوسہم، وانجذبتْ قریحتہم إلی الزخارف

الدنیویۃ والمُقتنیات المادّیّۃ لمناسبتہم بالخبیثات، واشتدَّ

حرصُہم ونَہْمتُہم وشغفُہم بہا وألقاہم شُحُّ نفوسہم فی

السیئات، وتمایلوا علی الدنیا وزخارفہا الفانیات، وکلما استکثروا

فیہا و ازدادحرصہم علیہاوشُحُّہم بہارجعواخائبین غیرفائزین إلی المرادات۔

وما کانت عاقبۃُ أمرہم إلّا الضنک فی المعیشۃ، وانتیاب الأذی

علی المُہْجۃ. وما نفَعہم کذبُہم وکیدہم وصخبہم لدنیاہم

واستأصل اللّٰہ الراحۃَ من قلوبہم، وأزال اضطجاع الأمن من جنوبہم وترکہم فی أنواع الغمّ والتشوّشات، مع التغافل من الدین

یعنی پاک ازدست دادہ وناپاک رادربدل اوگرفتہ وطبیعتہائے خودرا درپردہ ہائے تاریکی پوشانیدہ اندوازیں کہ توجہ شاں بعالم سفلی وشہوات شدہ است ازذکرالٰہی اعراض کردہ اند۔پس ہرگاہ کہ از

جناب باری اعراض کردند نفسہائے شاں ازترقی باز ماندندومحبت شاں بسوئے اشیاء مادیہ

منجذب شد چراکہ او شاں را باچیزہائے خبیث مناسبت بود و

حرص وآز ورغبت شاں سوئے آں خبیثات بدرجہ رسید وشدت مرض نفسہائے شاں ایشاں را

در بدیہا انداخت۔و بر دنیا و زینتہائے فانیہ دنیا سرنگوں شدند وچندانکہ در دنیا زیادت طلب

کردند وحرص طمع درآں زیادت کرد ہمچناں ایشاں را نامرادیہا و ناکامی ہاپیش آمدوانجام کار

شاں تنگی رزق و بر جاں ورود و رد بعد از درد بود

و دروغ ایشاں و مکرایشاں فریاد و بانگ ایشاں برائے دنیائے ایشاں ہیچ نفعے ایشاں را

نہ بخشید۔و خداتعالیٰ ازدل او شاںآرام را برکند و خفتن امن از پہلوہائے شاں دورکرد

و ایشاں را درگوناگوں غم و تشویشات باوجود تغافل در امر دین و گمراہی ہابگذاشت



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 353

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 353

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/353/mode/1up


والضلالات، وما بقی لہم ذوق فی المناجاۃ ، و لا تلذُّذٌ فی

العبادات۔فحاصل الکلام أن الناس فی زماننا ہذا قد انقسموا

إلی قسمین، ولحِق کلَّ قسم مرضٌ بقَدَرِ ربّ الکونَین۔فالقسم

الأول قوم النصارٰی، و تراہم للدنیا کالسکارٰی وفی عبادۃ

المخلوق کالأُساری، والقسم الثانی۔۔۔ المسلمون الذین یقولون

إنّا نحن مؤمنون، وما بقی فی أکثرہم حلاوۃُ الدین والإیمان۔و

لا علمُ کتاب اللّٰہ القرآن. وبعدوا من أعمال البرّ وأفعال الرشد

والصلاح، وانتقلوا من سبل الفلاح إلی طرق الطلاح. وعادَ

جمرُہم رمادًا، وصلاحہم فسادًا. ورکنوا إلی الدنیا الدنیّۃ و

رکدوا بعد جریہم فی أماکن الخیر لإرضاء حضرۃ العزّۃ۔و

ترکوا سِیَرًا إبراہیمیۃ، واتبعوا سبلا جحیمیۃً. وصاروا لإبلیس

نہ ایشاں را در دعاہا ذوق ماند و نہ درپرستش لذتے

ماندہ پس حاصل کلام این است کہ مردم در زمانہ منقسم بر دو قسم اند

و ہرقسمے را بمشیت خدا تعالیٰ مرضے لاحق گردیدہ ۔پس قسم اول

قوم نصاریٰ است ومی بینی کہ ایشاں ازبرائے دنیا ہمچوکسے ہستند کہ شراب خوردہ باشد و در

پرستش مخلوق ہمچو قیدیان ہستند و قسم دوم آں مردمان ہستندکہ مے گویند کہ

مامسلمان ہستیم و در اکثر اوشاں شیرینی ایمان نماندہ و

نہ از علم قرآن شریف چیزے باقی ماندہ و ایشاں ازعملہائے نیکی وکارہائے رشدوصلاح دورافتادہ اند۔و از راہ ہائے نجات سوئے طریقہ ہائے تباہی منتقل شدہ اند۔ واخگرشاں

خاکستر شدہ۔ و نیکی شاں بفساد مبدل گشتہ و سوئے دنیائے ناچیز میل کردہ اند۔

وبعد ازاں کہ درمکانہائے خیرازبہر رضامندی باری تعالیٰ رواں بودند۔ازاں ہمہ نیکی ہا بازماندند وسیرتہائے ابراہیمی را بگزاشتند و سیرتہائے جہنمی اختیارکردند و مر شیطان را



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 354

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 354

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/354/mode/1up


کالمقرَّنین فی الأصفاد، والمقوَّدین فی الأقیاد. خرّبوا بأیدیہم

مساجدَ اللّٰہ لترک الصلاۃ، و لم یبق فی أعینہم جاہُ الأذان و

عزّۃُ الدُعاۃِ لِما سمعوا صوتَ المؤذّنین ثم ما حفدوا إلی المساجد للعبادات. یکذبون ولا یخافون، ویخانون ولا یتقون، ویقرُبون

حرماتِ اللّٰہ ولا یجتنبون، ویفسُقون ولا یمتنعون. مُلئت

بطونہم من الحرام، وألسنُہم لُوّثتْ بأکاذیب الکلام، وتزنی

أعینہم ولا یخشون قہر اللّٰہ العلّام. وقد صاروا أعوانًا لأہل

الکفر بسوء أعمالہم، وأرضَوا الشیطان بضلالہم. رُفعت

من بینہم الأمانۃ، وضاعت الدیانۃ. وما بقی من معصیۃ

إلا ارتکبوہا، وما من جریمۃ إلا رکبوہا. وترکوا القرآن وما

دعا إلیہ، وتبعوا الشیطان وما أغری علیہ. وصاروا کالیہود

اسیران شدندکہ دربندہائے مضبوط بہ تمامترتشدد بستہ ودرقیدہاکشیدہ شدہ اند۔مسجد ہائے خدا تعالیٰ را ازجہت ترک صلوٰۃ بدستہائے خودخراب کردہ اند و عزت بانگ نمازو عزت خوانندگان سوئے

نمازدرچشم شاں ہیچ نماندہ چرا کہ بانگ را شنیدند باز برائے نماز نہ شتافتند

دروغ می گویند و نمی ترسند و خیانتہا می کنند و تقویٰ نمی ورزند۔ و

محرمات خدا را ارتکاب می ورزند وپرہیز نمی کنندوبدکاری ہا می کنند وبازنمی آیند۔شکمہائے شاں

ازحرام پُرہستند۔ و زبان ہائے شاں بدروغ آلودہ ۔وچشمہائے ایشاں

زنا می کنند و ایشاں ازخدائے دانندہ نمی ترسند۔ وبباعث بدکاریہائے خود اہل کفررا

مددگارگردیدہ اند۔ و بگمراہی خود شیطان را راضی کردہ در ایشاں

نہ امانت ماندہ نہ دیانت۔و ہیچ گنا ہے باقی نہ ماندہ کہ

ارتکاب آں نہ کردند۔و ہیچ جرمے نبودہ کہ بعمل نیاوردند و قرآن و وصایائے او را ترک

کردند و شیطان و ترغیبات او را پیرو شدند و ہمچویہوداں



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 355

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 355

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/355/mode/1up


قردۃ خاسئین، بعد ما کانوا أُسودًا عادین. فلأجل ذلک ذاقوا

الذلّۃ بعد العزّۃ، وضُربت علیہم المسکنۃ بعد أیام الدولۃ۔

وذالک جزاءُ قلوب مقفّلۃ، وأَثامُ صدور مغلقۃ من ربّ

العالمین۔یا حسرۃً علی ہؤلاء المسلمین۔إنہم ترکوا الدین لدنیاہم

وآثروا ہذہ الدار علی عقباہم، وأحبّوا الفساد، وعادَوا الصدق

والسَّداد، ونسوا نموذج قوم افتتحوا بالشہادۃ بکمال الانقیاد

وذبحوا نفوسہم بالمحبّۃ والوداد، الذین سقَوا بستانَ الملۃ

بدماء ہم، وہدموا بنیان وجودہم لإرضاء بَنّاۂم. والذین

تَلطّخوا بأدناس الدنیا ورجزہا وقذرہا، أولئک قوم کثروا فی

ہذا الزمان، وإنّہم فقدوا تقواہم وأغضبوا مولاہم بأنواع

العصیان. وتری کثیرًا منہم شغَفہم حبُّ الأموال والأملاک

بوزنہ ہائے راندہ وازحق دور گشتہ شدند بعدزاں کہ ہمچوشیراں بودند۔پس ازہمیں سبب ذلت را بعد از عزت چشیدند و ناداریہا بر ایشاں زدند بعد زانکہ صاحب دولت بودند

وایں پاداش آں دلہاست کہ برایشاں قفل زدہ اند سزائے آں سینہ ہاست کہ درہائے شاں بستہ اند اے حسرت بریں مسلماناں کہ ایشاں دین را ازبہردنیا ترک کردہ اند

و ایں خانہ را برعقبیٰ اختیار کردند۔ و فساد را دوست داشتندو راستی و درستی را

دشمن گرفتند۔و نمونہ کسانے را فراموش کردند کہ بکمال اطاعت شربت شہادت چشیدند

وجان ہائے خود را از محبت و وداد ذبح کردند۔آناں کہ باغ ملت رابخونہائے خود آب دادند

و بنیاد وجود خود را برائے خوشنودی بانی خود مسمارکردند۔ و آناں کہ

بآلائشہائے دنیا و ریمہائے آں وپلیدی ہائے آں آلودہ شدہ اند۔ایں مردم دریں زمانہ بکثرت اند وایناں تقویٰ را گم کردہ از گنہ ہائے گوناں گوں مولائے خود را بغضب

آوردند۔ و بسیار کس از ایشاں بینی کہ محبت مال و املاک و زنان درو دل شاں



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 356

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 356

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/356/mode/1up


والنسوان، وأقسی قلوبَہم لوعۃُ الفضّۃ والعِقْیان، ودسّوا نفوسہم

بہمومہا بعد ما جلّتْ مطلعَہا نورُ الإسلام والإیمان. وإذا رأوا

بعض أمور دنیاہم غیرَ المنتظمِ أخَذہم الضجَرُ بالکَظْم، ولا

یبالون دینَہم ولو یُہَدّ أرکانہ وتُہدَّم جدرانہ. ویکرہون أن

یُظہِروا علی أبدانہم شِعار الإسلام، ویحبّون أن یلبسوا لباس

أہل الکفر وعَبَدۃ الأصنام. ترکوا فریضۃ الصّلٰوۃ وصیام رمضان

ولا یحضرون المساجد وإنْ سمعوا الأذان، بل یکرہ أکثرُ ذی مَخِیْلۃ

أن یبرُزوا للتعیید، وما ترٰی فیہم مِن سُننِ العید إلّا

لبس الجدید. وتری أکثرَہم اعتضدوا قِرْبۃَ الملحدین۔

واستقادوا لِسِیَرِ الکافرین. وحسبوا أن الوُصلۃ إلی الدولۃ

طُرق الاحتیال والاختیال والإباحۃ، وأفتاہم فکرہم بأن الفوز

فرو رفتہ است و دل ایشاں را عشق سیم و زر سخت کردہ۔ونفسہائے خود را

بغم دنیا در خاک پنہاں کردند بعدزاں کہ نوراسلام وایمان مطلع آنہارا روشن کردہ بود۔

و اگربعض امور دنیائے خود راغیرمنتظم بیابند چنداں بے قراری ایشاں رابگیرد کہ برآمدن نفس

مشکل گردد و پروائے دین ہیچ ندارند اگرچہ کرانہ ہائے آں شکستہ شوند ودیوارہائے آں منہدم گردندو کراہت می کنند کہ بر بدن ہائے خود لباس اسلام ظاہرکنندودوست می دارند کہ لباس اہل کفر

وبُت پرستاں بپوشند۔فریضۂ نماز و روزہ ہائے رمضان ترک کردہ اند

وبمسجد ہا نمی روند اگرچہ بانگ نماز بشنوند بلکہ اکثر متکبراں کراہت میکنند کہ

برائے نمازعید بیرون آیند۔وازسنت ہائے عیداسلام ہیچ چیزے درایشاں نہ بینی بجز

نوجامہ پوشیدن واکثرے را از ایشاں بہ بینی کہ مشک ملحداں بہ بازوآویختہ اند وسیرت کافراں را رہبرخود ساختند و خیال کردند کہ وسیلہ سوئے دولت

طریقہ ہائے حیلہ گری وطرز نازونخوت وبے قیدی است وفتویٰ داد دلہائے اوشاں کہ کامیابی



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 357

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 357

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/357/mode/1up


فی المکائد، فیستَقْرُونہا ویرصُدون مواضعہا کالصائد۔و

منہم قوم یستَوْکِفون الأکُفَّ بالوعظ والنصیحۃ کالعلماء۔و

یطلبون الصید بتقمُّص لباس الفقہاء ، ویأمرون الناس

بالبرّ وطریق الصلحاء ، وینسَون أنفسہم ویحسبون ہذا

الطریق من الدہاء . لا ینقّدون أمور الدین بعین المعقول۔

ولا یُمعنِون النظر فی مبانی الأصول، ولا یسلکون مسلک التحقیقات

وما تجدہم إلا کالعجماوات، بل ہم کالجمادات. ویُظہِرون الحلم

و الرفق کأنہم ہُذّبوا بأخلاق النبوّۃ و الولایۃ ، و إذا رأوا

أن استعطافہم لا یُکدی رجعوا إلی الإغلاظ والشکایۃ۔یُؤثِّمون

الأبرار، ویکفِّرون الأخیار، ویفسِّقون الصلحاء الکبار، ویجہِّلون

قومًا یکمِّلون الأنظار، مع أنہم کغمرٍ جاہل. ما یعلمون ما

درمکرہاست پس تلاش مکرہامی کنند وہمچو شکاریاں منتظر موقعہ آں می باشند۔و منجملہ شاں

قومے ہست کہ چکیدن مے خواہند دست ہا را بذریعہ وعظ و نصیحت ہمچو علماء و

در لباس فقہاء شکار مے جویند۔ و مردم را بہ نیکی

مے فرمایند و خود آں کار نمے کنند و می پندارند کہ ہمیں طریق

زیرکی است۔ سرہ نمی کنند امور دین را بچشم عقل

ونظررابدقت و امعان درمبانی اصول دین خرچ نمی کنند۔بر راہ تحقیقات نمی روند

و نمی یابی ایشاں را مگر ہمچوچارپایاں بلکہ ہمچو شجر و حجر و حلم و رفق را

ظاہر می کنند گویا ایشاں باخلاق نبوت و ولایت آراستہ اند۔ و چوں می بینند

کہ از نرمی ہیچ نفعے وحظ نفس حاصل نشد ببدگفتن و شکایت کردن رجوع می کنند۔بگناہ

نسبت می کنند نیکاں را و بکفرمنسوب می کنند اہل صلاح و رشد را و نسبت بجہالت می کنند

آناں راکہ درعلوم نظرشاں کامل است باوجودیکہ ایشاں خودناداناں اند و نمی دانند کہ اسلام



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 358

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 358

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/358/mode/1up


الإسلام، ثم یضَعون مِن الذین أوتوا العلم، ویحسبون أنہم

ہم العلماء العظام. یَرُودون فی مسارح لمحاتہم۔مَن

یملأ وِفاضَہم بعد سماع کلماتہم، ویُضمِرون عند مسائح

غدواتہم مَن یزید عددَ دُریہماتہم. یخوّفون الناسَ بزواجرِ

وعظہم، ولا یخافون اللّٰہ بلفاظۃ لفظہم. یسُرّون أخلاطَ

الزُمَر بإنشاد أشعار، و یبُوحون إلیہم عند خاتمۃ الوعظ

بحاجات وأوطار، لیفرّجوا غُمّتہم بدرہم ودینار. ویدلِفون

إلی الأمراء ، ویُظہِرون علیہم أنہم من أکابر العلماء ، وأسبغ

اللّٰہ علیہم من علم الحدیث والقرآن، والناسُ یستَکِفّون

بہم الافتنان بمکائدِ عَبَدۃ الصلبان ، ثم یشیرون إلٰی أنہم

من حُماۃ الملّۃ ومن الذین بذلوا مالہم وہمّتہم فی سبل الدین

چیست باز از درجہ مے افگنند اہل علم را و گمان مے کنند کہ او شاں

خود علمائے عظام اند۔طلب مے کنند در چراگاہِ انظار خود کسے را کہ پُر کند

توشہ دانہائے ایشاں را بعد شنیدن کلمات ایشاں و در دل مے دارند در جا ہائے رفتن

اوائل صبح خود کہ شخصے پیداشودکہ عدد درہم ہائے قلیل ایشاں زیادہ کند۔مردم را بزجرہائے وعظ خود

مے ترسانند۔و از خدا نمی ترسند کہ از دہان شاں چہ مے بر آید مردم مجتمع را

بخواندن شعرہا خوش مے کنند ظاہر مے کنند بر ایشاں وقت ختم وعظ

حاجات خود را تا اندوہ ایشاں را بدرہم و دینار دور کنند۔ و سوئے امراء

مے روند و بر ایشاں ظاہر مے کنند کہ ایشاں از اکابر علماء ہستند و خدا

ایشاں را علم قرآن و حدیث بطور کامل دادہ است۔ و مردم بر وقت

فتنہ اندازی پادریان از ایشاں مدد کافی مے یابند۔ باز سوئے ایں اشارہ مے کنند کہ

او شاں ازحامیاں ملت ہستند وبرائے دیں مال وہمت خود صرف کردہ



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 359

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 359

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/359/mode/1up


لرضاالحضرۃ، وما بقِی لہم شغل إلّا الوعظ لیؤدّوا فریضتہم

ولیہدوا الناس ولیُرْوُوا غُلّتہم، ولیس من سیرتہم لیُخلِقوا

لکل أحدٍ دیباجتَہم، ویرفعوا إلیہ حاجتہم. فالحاصل أنہم

یقولون کذا وکذا مکرًا وحیلۃً، وقد یتفق أن رئیسًا یرسُم

لہم وظیفۃً، أو یعطی لہم صلۃً، لما وجد ہم کالسائلین الباکین۔

فلا شک أن ہذہ العلماء قد انتہوا فی غلواۂم، وسدروا

فی خیلا ۂم، وأصرّوا علی جہلا تہم، ولوّنوا الناس بألوان

خزعبیلا تہم، وقد جاوز الحدَّ غیُّہم، وأہلک الناسَ بغیُہم۔

إذا وعدوا أخلفوا، وإذا غضبوا أغلظوا، وإذا حدّثوا کذبوا. و

نشَر نموذجَ السوء زَہْوُہم، وأضرَّ الحقّ لَہْوُہم. وأقسٰی قلوبَ

الناس سوءُ أعمالہم وقبحُ سیرتہم، بعدما عثروا علی سریرتہم

و ایشاں را ہیچ شغلے جز ایں نماندہ کہ مردم را

ہدایت کنند و تشنگی ایشاں را بنشانند و عادت ایشاں نیست کہ نزد ہرکس آبروے خود

کہنہ کنند و حاجت خود پیش او برند۔ پس حاصل کلام ایں است کہ

اوشاں ایں چنیں سخنہاازراہ مکروحیلہ جوئی میگویند گاہے اتفاق مے افتدکہ رئیسے برائے ایشاں

وظیفہ مقرر میکند چرا کہ ایشاں را ہمچو سائل گریہ کنندگان مے یابند

وہیچ شک نیست کہ ایں علماء در تجاوز ہائے خود از حد تجاوز کردہ اند۔ و در پندار خود

بیباک شدہ اند و اصرار کردند بر امور باطلہ خود و مردم را برنگ ہائے امور باطلہ خود

رنگین کردند و گمراہی ایشاں ازحد درگذشت و ظلم ایشاں مردم را ہلاک کرد

چوں وعدہ می کنند وعدہ خلافی می کنند وچوں خشمگین می شوندسخت می گویند و چوں سخن می گویند دروغ می گویند

ونخوت ایشاں نمونہ بد را فاش کردہ است وبازیچہ ایشاں حق راضرررسانیدہ است ودلہائے مردم را بداعمالی وبدخلقی اوشاں سخت کردہ است پس زانکہ بر رازِ اندرونی شاں اطلاع یافتند



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 360

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 360

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/360/mode/1up


یجترؤن علی السیئات بعزم صمیم، کأنہم لیسوا بمَرْأی رقیبٍ

علیم. زلّتْ أقدامُہم، وأوبقَ الناسَ أقلامُہم، وتغیّرَ حالُہم۔

وکدِر زلالُہم. ما یأخذہم ندمٌ مع کثرۃ الذنوب۔ویرصُدون

المزرعۃ مع عدمِ زرع الحبوب، لا ینتہجون مَہجّۃ الاہتداء

ولا یعطفون علی أحدٍ إلّا بطریق الریاء . قد کان فیما مرّ من

الزمان أہوؔ اء کأہواۂم، ولٰکن ما خلا قوم من قبل فی شباء ۃ

اعتداۂم. یوقظہم اللّٰہ فیتناعسون، ویجذبہم الحق فیتقاعسون۔

جمعوا التعصّب بأنواع غرارۃ، ولا یسمعون الحق کأنہم فی

مغارۃ، و لا یوجد فیہم شیء من بصیرۃ ولا بصارۃ. قد

ہجم الشیطان علیہم مُواریًا عنہم عِیانَہ، فانساب فی عروقہم

وشراءِینہم وأغری علیہم أعوانَہ. لا یستطیعون أن یسمعوا

بر بدی ہا بعزم خالص جرأت می کنند گویاایشاں درنظرگاہ خدائے نگہبان و دانندہ

نیستند بلغزیدند پائ ہائے ایشاں وہلاک کرد مردم را قلمہائے ایشاں وحال ایشاں متغیرگشت

وآب صافی شاں مکدرشد۔باوجود کثرت گناہاں پشیماں نہ می شوند وباوجود نکردن تخمریزی امید

کشت می دارند طریق ہدایت را راہ خود نمی گیرند

وبرمردم شفقت نمی کنند مگر بطور ریاکاری درزمان پیشین

ہوا و ہوس مثل ہوا و ہوس ایشاں ہم بودہ است مگر قومے پیش زیں نگذشتہ کہ درتیزی ظلم برابرایشاں باشدخدا او شاں را بیدارمی کندپس بتکلف درخواب می روندوحق ایشاں رامے کشد

پس متاخروپسترمی روند۔تعصبہابانواع غفلت ہاجمع کردہ اند۔وحق رانہ می شنوند گویا ایشاں در غارے ہستند ہیچ بصیرتے و بصارتے در ایشاں یافتہ نمی شد

شیطان برایشاں داخل شدہ بطریقے کہ ایشاں شیطان را ندیدہ اند۔پس داخل شد در رگہائے ایشاں وشریان ہائے ایشاں ومددگاران خود را برایشاں حرکت دادہرگزطاقت ندارندکہ کلمہ حق را



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 361

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 361

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/361/mode/1up


کلمۃ الحقّ، فیثِبون وَثْبَ البَقِّ، ویزفِرون زفرۃَ القیظ، ویُخاف

أن یتمیّزوا من الغیظ. ویُحَمْلِقون إلی من قال قولا یخالف

آراء ہم، ولو کان یواخی آباء ہم. تری ہِمَمَہم عالیۃ للدنیا

الدنیّۃ، وتری احتدادَ بصرہم فی الأفکار السفلیّۃ، وأما

فی أمر حمایۃ الدین فقد خبتْ نارہم، وتَواری أُوارُہم.

یوافون الأمراء بالمداہنۃ، ویقعدون قُبالتَہم علٰی لحم مشوی

وخبز سمیذ للمؤاکلۃ، ولو کان من أہل البدعات والمعصیۃ.

ولا یخرج من أفواہہم کلمۃٌ تخالف آراء ہذہ الفءۃ۔

ویخالطونہم کالماء والراح بکمال الفرحۃ، ویمدّون أیدیہم

فرحین للمصافحۃ. فالحاصل أنہم یُرضُون أہل الدولۃ والحکومۃ

بلطائف الاحتیال، ویسجدون لکل مَن ملَک أمرًا ویترکون

بشنوندپس ہمچو پشہ ہا می جہند و دم می کشندہمچو دم کشیدن گرمائے سخت۔ واندیشہ پیدا

می گرددکہ اعضائے شاں ازباہم جداشوندوحملہ می کنند برکسے کہ برخلاف رائے شاں سختے گفت واگرچہ او از دوستان پدران ایشاں باشد۔ در امور دنیا ہمت ایشاں عالی خواہی یافت

و در افکار سفلیہ چشم ایشاں تیز خواہی دید مگر

در امرِحمایت دین پس آتش شاں فرو نشستہ است وشدت گرمی شاں پوشیدہ شدہ است۔

ملاقات امیراں بمداہنہ می کنند و در مقابل آں مردم بر گوشت بریاں

و نان سپید برائے خوردن می نشینند اگرچہ اوشاں از اہل بدعات ومعصیت باشند

و از دہن شاں چناں کلمہ نمی برآید کہ مخالف رائے ایں گروہ باشد

و ہمچو آب و شراب بادشاں بکمال خوشی مے آمیزند و برائے مصافحہ بحالت

خوشی دستہائے خود دراز می کنند۔ حاصل اینکہ اہل دولت و حکومت ہا را

بلطائف حیلہ ہا راضی مے کنند وکسے راکہ در دست او چیزے باشد سجدہ می کنند و



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 362

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 362

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/362/mode/1up


طریق الجدال. وأما الغرباء الضعفاء فیُداسون تحت أقدامہم۔و

یُکفَّرون بأقلامہم. ولا یرون کُفْرَ مَن یُجلَب منہ ما یُقتنٰی۔أو

یُستَدْفَعُ بہ الأذیٰ، فلا یسألون من ذا؟ ویقولون یا سیدی

أنت فُقتَ غیرک بمحامد لا تُحصَی. ویستَقْرُون للقاۂ

الطُرُقَ، ویستفتحون الغُلَقَ، ولا یبرحون مکانہ حتی یروا

عِیانہ، وإذا لقوا سلّموا راکعین، وکلّموا خاشعین. أولئک ہم

علماء السوء ، وأولئک ہم الملعونون علی لسان خاتم النبیین.

یریدون عَرض الدنیا و لا یریدون الآخرۃ، وآثروا الحیاۃ الدنیا

واستیأسوا من یوم الدین۔

فالحاصل أنہم قوم یختارون کل طریقۃ یرشَح بہا إناء۔

ویحضرون کل أرض یخرج منہا ماء ، ویصیدون الخَلق ببکاء و

طریق جدال بگذارند لیکن غریبان وکمزوران زیر پاہائے ایشاں مالیدہ می شوند و

بقلمہائے ایشاں کافر گردانیدہ می شوند وکفرآنکس نمی بینند کہ ازو امید حصول چیزے باشد یا

ازو امید دفع آزارے باشد۔آنجانمی پرسند کہ ایں کیست۔ومیگویندکہ اے جناب

تو از غیر خود بمحامد غیر متناہی فائق ہستی و برائے ملاقات او راہ ہا

می جویند۔ ودرہائے بستہ راکشادن می خواہند۔ واز مکان او جدا نمی شوند تا بوقتے کہ او را

نہ بیند وچوں دیدند خم شدہ او را سلام می کنند۔وکلام می کنند بکمال عجز وفروتنی۔ہمیں

علماء بدہستند وہمیں کسانے اند کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم بر ایشاں *** کردہ است

می خواہندمال و متاع دنیا را و نمی خواہندآخرت را و زندگی دنیا را اختیار کردند

و ازروزجزا نومیدگردیدند۔

پس حاصل کلام این است کہ او شاں ہرطریق را اختیارمی کنندکہ بداں آوندے چکا نیدہ شود

و ہر زمینے را می کنند تا از و آبے بیروںآید و شکار می کنند کہ خلق را بگریہ و زاری



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 363

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 363

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/363/mode/1up


نحیبٍ فی نادٍ رحیب، ویزید صفرُ راحتِہم رَنّۃَ نِیاحتہم. و

ما کان مجلبۃ الدمع، إلا الشحّ الذی أذابہم کالشمع. و

کذلک ینفدون أعمارہم فی فکر ہذہ العیشۃ، وأنساہم

الشیطان فکر الآخرۃ. أینما وجدوا قَنَصًا نصبوا شَرَکَ الوعظ

والنصیحۃ، ویمشون علی مساق واحد أضمروہ فی النیۃ

ولیس ہو إلا جمع الأموال وإشباع العیال بالمکر والخدیعۃ.

ویستَقْرُون الباکین والمُرحِّبین فی مجالسہم لیُنزلوہم منزل

القَبَس والذُبالۃ، وإنْ أعطاہم بَغِیٌّ مالًا، وعرضتْ علیہم

حرامًا لا حلالًا، فیتسلّمون ولا یتکلّمون لحرصہم علی تلک

الجیفۃ. وتری أبناء ہم یقتصّون مَدرَجَہم ویقرؤُوْنَ مُدرَجَہم. تشابہت قلوبہم بآباۂم الضالین، إلّا قلیل من عباد اللّٰہ

در مجلسے وسیع و زیادہ می کند تہی دستی ایشاںآوازگریہ ایشاں را۔ و

سبب گریستن بجز حرص دنیا ہیچ نباشد کہ ایشاں را گداختہ است۔ و

ہم چنیں عمرہائے خود را در فکر ایں معیشت بسر مے کنند و شیطان

فکرآخرت از دل شاں فراموش کردہ۔ہرجاکہ شکارے یافتنددام وعظ و نصیحت

بگستردند۔و بر یک روش مے روند کہ در دل پنہاں مے دارند و نیست

آں روشن چیزے نیست بجز جمع کردن مال وسیر گردانیدن عیال بذریعہ مکر و فریب

و تلاش مے کنند کہ گریہ کنندگاں و مرحباگویندگاں در مجالس شاں موجود باشند تاازیشاں

کار آتش و فتیلہ برآید یعنی مجلس گرم شود۔ و اگر زن فاحشہ چیزے مال داد کہ حرام بود

نہ حلال بگیرند و ہیچ کلام نمی کنند بوجہ حرصے کہ برآں مُردار مے دارند

و بہ بینی پسران ایشاں را کہ مے جویند راہ او شاں را و میخوانند رقعہ او شاں را

با پدران گمراہ خود مشابہت میدارند۔ مگر اندکے از بندگان نیکو کار



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 364

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 364

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/364/mode/1up


الصالحین. ما دانتْہم تقوی القلوب، واستعادَ اللّٰہ علومہم

فما بقی فی صدورہم إلا ظلمات الذنوب۔ومنہم قوم لا

یدْرون الفقر ولا یستطلعون طِلْعَ مقامِ الولایۃ، ومع ذالک

خالَجَ قلبَہم أنہم أہل اللّٰہ وعلی الہدایۃ. وتریٰ أکثرہم

یخبطون فی أسالیب الفقر والطریقۃ، وما أمرُہم إلا التخلیط

وخلط البدعات بالشریعۃ. ولیس فی أیدیہم إلا الانتساب بسلاسل الأسلاف، وما ہو إلا کسلاسل بعین الإنصاف. قد خطَف الشیطان

نورَ صدورہم وأوؔ دعہا الکبر والعُجْب والریاء ، وزیّن أعمالَہم

فی أعینہم فآثروا الرعونۃ والخیلاء . یہُشّون لرجوع الناس

إلیہم، ویبتہجون بمدح الجالسین لدیہم، ویحبّون أن یُحمَدوا

بما لم یفعلوا، وأن لا یسمّی ذنبہم ذنْبًا وإنْ أجرموا.

نزدیک نیامد او شاں را پرہیزگاری دلہا و باز پس گرفت خداتعالیٰ علمہائے ایشاں را

پس نہ باقی ماند در سینہ ہائے ایشاں مگر تاریکی گناہ ہا و از ایشاں قومے ہست کہ

فقر را نمی دانند و نہ از مقام ولایت آگہی دارند و باوجود ایں

دردل شاں پیداشدہ است کہ او شاں اہل اللہ وہدایت یافتہ ہستند واکثرایشاں راخواہی دید

کہ در راہ ہائے فقر و طریقت کج مج می روند و کار شاں فساد انداختن و

آمیزش بدعات درشریعت باشد و نیست در دست شاں الا نسبت قادری ونقشبندی وغیرہ

و ایں نسبت محض چوں زنجیرہا است اگر بچشم انصاف بنگری۔ و شیطان

نوردل ایشاں ربودہ و در سینہ ہائے شاں تکبر و پندار و ریا بنہادہ و در چشم ہائے شاں

عملہائے ایشاں را زینت داد پس رعونت وخود پسندی را اختیار کردند۔بدیں خوش می شودکہ مردم سوئے ایشاں

رجوع می دارند۔وبستایش آناں مسرت ظاہرت می کنند کہ نزد ایشاں می نشینند و دوست میدارند کہ تعریف شاں

بصفاتے کردہ شود کہ درایشاں یافتہ نمی شوند و اینکہ گناہ شاں بگناہ موسوم نشود اگرچہ ارتکاب جرمے کنند



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 365

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 365

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/365/mode/1up


فہذا ہو الذی دعاہم إلی التعامی، ومنَعہم من قبول الحق

وأضلّہم فی المَوامی۔ یُوغِلون فی مقاصد الدنیا الدنیّۃ۔

و یسقطون عند مہمّات الدین کالمَیّتِ. ما ینہَضون لأوامِرَ

أُمروا بہا بنشاط الخواطر، ویقومون لنفسہم الأمّارۃ کالکمیش

الشاطر. یتلقّفون ما وافقَ ہوی النفوس، ولو من أیدی

القسوس، ولا یقبَلون ما کان یخالف حُکْمَ أہواۂم، ولو

کان من آباۂم. لا یعلمون شیئا من الحقیقۃ والمعرفۃ۔

وجمعوا فی أقوالہم وأعمالہم أنواع البدعۃ۔وأمّا

عامۃ الناس من المسلمین، فقد تبع أکثرُہم الشیاطینَ.

وتری أحداثَہم وشیوخہم منہمکین فی السیئات۔و

تری بَلْبالَہم لدنیاہم وللبنین والبنات۔ یمیلون عن

پس ایں ہماں سبب است کہ سوئے دانستہ کورشدن ایشاں را بخواند و ازقبول حق منع کرد

و در صحراہا گمراہ کرد۔ در مقاصد دنیا بسیار تیزی می روند

و در وقت مہمات دین ہمچو مردار می افتند در اوامر الٰہی

بنشاط خاطر ہا نہ می برخیزند۔ و برائے نفس امارہ خود بصد چالاکی بر می خیزند

زود فرا مے گیرند ہرچہ موافق ہوائے نفوس ایشاں است اگرچہ از دست

پادریاں باشد و قبول نہ می کنند آنچہ مخالف خواہش ہائے ایشاں باشد اگرچہ

از پدراں ایشاں باشد۔ از حقیقت و معرفت چیزے نمی دانند

و در اقوال و اعمال خود گوناگوں بدعات جمع کردہ اند مگر

عامہ مردم از مسلماناں۔ پس اکثر شاں تابع شیطاناں شدہ اند

و خواہی دید جواناں ایشاں را و پیراں ایشاں را غرق در بدیہا و

خواہی دید شدت اندوہ شاں برائے دنیائے ایشاں وبرائے پسران و دختران۔وقت خصومت



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 366

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 366

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/366/mode/1up


الحق عند الخصام والمِراء۔ویحضرون المحاکماتِ لغصبِ حقوق الشرکاء . یریدون أن یدُعّوا الإخوانَ ویستخلصوا لنفوسہم

حقوقَ الإرث، ولا یذکرون یوم الجزاء لا علی وجہ الجِدّ

ولا العبثِ. ویعراہم اکتیاب واضطراب لفوتِ شیء

من ہذہ الدار، ولا یتہیّج أسفہم علی فوت الدین کلہ

کالکفّار۔ یموتون للدنیا ولا یخبو ضَجَرُہم ولا ینصُل کَمَدُہم

ولا یَجِمُون لیومٍ یغضب فیہ مولاہم وصَمَدُہم. ضلّ

سعیہم فی ا لحیاۃ الدنیا، و ما بقی لہم بہ من حسٍّ و

ماتت قلوبہم، فلا یُفیقون من ہذہ الغَشْیۃ و أوردوا

أنفسَہم موردَ سخطِ اللّٰہ ثم لا یترکون مَسرَی الفَجَرۃ.

لا یَسْرُون إلا المسری الذی یخالف طرق الورع، ولو نُدِّدَ

از حق اعراض می کنند و در جائے حکومتہا حاضر می شوند تاحقوق شرکاء

غصب کنند۔ارادہ میکنند کہ برادران را دفع کنند وخالص برائے خودکنند حقوق وراثت را

و یاد نمی کنند یوم جزا را نہ بر وجہ تحقیق

نہ بطور بازی و پیش می آید ایشاں را اندوہ و اضطراب برائے فوت شدن

مقاصد دنیا و دین اگرچہ بتمامہ فوت شود ہیچ اندوہ ایشاں رانمی گیرد

برائے دنیا می میرند و فرو نہ می نشیندبے آرامی شاں و زائل نمی شود

اندوہ پنہانی شاں و برائے آں روز اندوہ گین نمی شوند کہ در اں خداوند شاں برایشاں غضبناک شود

کوششہائے شاں در زندگی دنیا ضائع شد و ایشاں را بداں شعورے نماندہ و دلہائے شاں بمردند۔پس ازیں غشی بہوش نمی آیند و جان ہائے خود را

مورد غضب الٰہی کردہ اند باز راہ بدکاراں نمے گذارند۔

نمی روند مگر آں راہے کہ مخالف راہ پرہیزگاری است۔اگرچہ ظاہر کردہ شود



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 367

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 367

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/367/mode/1up


بأنہ من مناہی الشرع. یحسبون بَوْلَ إبلیس مُزْنۃً۔و

رَوْث النَعَم نعمۃً. بلغ الزمان إلی الانقطاع، وما انقطعت

مادّۃُ زیغہم الذی دخلتْہم من الرضاع۔ أَصْبَتْہم الذمائم

مُذْ مِیطتْ عنہم التمائم، واستسنَوا زینۃَ الدنیا وقیمتَہا۔

وحسبوا جِہامَہا صَیّبًا واستَغْزَروا دِیمتَہا، واستأنسوا بجَمالہا۔

و ولِعوا ببِغالہا وجِمالہا، وخدَعہم حلاوۃُ عشرتِہا۔ و

تجمُّلُ قشرتہا ، و طراوۃُ بُسْرتہا ، و تألُّقُ بَشرتہا ، و ما

أمعنوا النظر فی توسُّمہا، وما سرّحوا الطرف فی مِیسمہا

وہنَّأوا نفوسہم بالزُور، وابتدروا استلامَ ید المَکّار الغَرور.

جہلوا جدرانَہا المتہافتۃ برؤیۃ شِِیدِہا، وخُلِبوا بعماراتہا

وما تَذکّروا قصص حصیدہا. وإنؔ إیمانہم أحالَ صفاتِہ

کہ ایں از منہیات شرع است پیشاب ابلیس را باران خیال می کنند و

سرگینہائے چارپایاں را نعمت می شمارند۔زمانہ تابحد انقطاع رسید و آں کجی ایشاں

منقطع نشدکہ ازایام شیرخوارگی در ایشاں داخل شد۔ بدیہائے دل ایشاں ازاں وقت

بردہ است کہ ازایشاں تعویذہا دورکردہ شدندوبزرگ پنداشتند زینت دنیا وبہائے آنرا

وابربے باراں او را ابربسیاربارندہ شمردند وبسیارشمردند باران او را و اُنس گرفتند بجمال آں

و حریص شدند بخچر ہائے آں و شترہائے آں و فریب داد او شاں راشیرینی صحبت آں و

خوبی ظاہر جلد آں و تازگی آب باران تازہ او و درخشیدن ظاہر صورت او و درشناختن

آں نظرعمیق را بکار نبردند۔و در روئے چشم رانگذاشتند کہ تابخوبی ملاحظہ کند

و مبارکباد گفتند نفسہا را بدروغ و زودی کردند برسیدن دست مکار فریبندہ را

دیوارہائے آں راکہ ازاندرون پارہ پارہ بودندبباعث گچ آں نشناختند و بعمارتہائے آں فریفتہ شدند و قصہ ہائے ویران شدہ آں نخواندند۔ وایمان ایشاں صفات اولین خود رامتغیرکردہ



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 368

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 368

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/368/mode/1up


الأولی، وغاب روحُہ وما بقی إلا الہَیُولٰی. وبدعات علماۂم

غیّرتْ صورۃ الإسلام، وأَرَتْہ کأرنبٍ مع کونہ کالضِرْغام۔

فتری الیوم بَرْقَہ خُلّبًا، والدہرَ بہ قُلّبًا، وکلّ من

الأقران یرید أن یبلَعہ، ویقصد کلُّ عدوّ أن یقلَعہ.

العلوم الطبعیۃ تُضرِّی بہ الخطوبَ، وکذالک الہیءۃُ أحمی

الحروب. وفی طرفٍ أقمَرَ لیلُ البراہمۃ، وصالوا علینا

بإفراط القوۃ الواہمۃ، ومِن جانبٍ نہَض الفلاسفۃ۔ و

طغوا ولا تطغی کمثلہ الریاح العاصفۃ. وإنّ ہذا الإسلام

الذی بُدّلتْ حِلْیتُہ وقُبّحتْ ہیئتُہ، تراہ بینہم کرجل

یداہ مقطوعتان، ورجلاہ تتخاذلان. یمنعہ القَزَلُ من

الفرار، ولیس لہٗ یدٌ لیحارب فی المِضْمار. فما الحیلۃ عند

و روح او غائب شد و صرف ہیولا ماندہ۔ و بدعت ہائے عالمانِ ایشاں

متغیر کردند صورت اسلام را و او را ہمچو خرگوش بنمودند حالانکہ او ہمچو شیر بود

پس مے بینی امروز برق او را بے باراں و زمانہ را باُو حیلہ گر۔وہریک از

اقران ارادہ مے کند کہ فرو خورد آں را و ہر دشمن قصدمے کند کہ آں را ازبیخ برکند

علوم طبعیہ بر آغالند بروکارہائے سخت را۔ و ہم چنیں علم ہیئت گرم کرد

جنگہارا ودر طرفے روشن شد شب ہندواں۔ و بباعث افراط

قوت واہمہ برما حملہ ہا کردند۔ و از جانب فلاسفہ برخواستند۔ و

ازحد درگزشتند ومثل آں طوفان باد تند نمی باشد۔ و اسلام کہ شکل او

تبدیل کردہ شدہ وہیئت او زشت و انمودہ اند دریں مذاہب او را مثل آں شخصے خواہد دید

کہ دو دست اوبریدہ باشند ۔وہر دوپائے او در وقت رفتن سست وجنباں اند۔عارضۂ لنگ اورا ازگریختن بازمی دارد و دستے نیست کہ بآں جنگ کند۔ پس کدام حیلہ است بوقت



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 369

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 369

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/369/mode/1up


ہجوم ہذہ الخطوب ولزوم تلک الحروب، مِن غیر أن یرحم

اللّٰہ من السماء ، ویُرِیَ وجہَ الإسلام مع یدہ البیضاء . ومع ذالک

ترون أن النُوَبَ الخارجیۃ انتابت، ومَعَارِی الإسلامِ قُبِّحَتْ

وغارَ منبعُہ ومیاہُہ غاضتْ، وأقوَتْ مجامعُ الدین وانقطعتْ

وأقضّتْ مضاجعُ أہل الحق والراحۃُ ہربتْ. واستحالت الحال

وتواترت الأہوال، وانعقرتْ أَجارِدُ العقول، وخلتْ

مرابطُہا من العلماء الفحول. ونبا المَرابعُ بفقدان الصالحین۔

وکثُرت الأنعام وأودَی مَن کان من الناطقین. واحتذی

الإسلامُ الوَجی، ودہَم المسلمین الشَجیٰ. وتواترتْ أیام

الخیبۃ والشقا والحرمان، واستوطن العقولُ وِہادًا، وما

بقِی فی الرؤوس إلا التکبّر کالشیطان. وإن الإسلام مُذْ أنزلَہ اللّٰہ

فراگرفتن ایں حادثہ ہا ولازم شدن ایں جنگ ہابجز اینکہ خداتعالیٰ ازآسمان

رحم فرماید وچہرۂ اسلام مع دست سفید او بنماید و باایں ہمہ

مے بینید کہ حادثہ ہائے بیرونی پے یکدیگر آمدہ اند و چشمۂ اسلام بزمین فرو رفت

و آب ہائے آں کم شدند۔ رفت و خالی شد مجلسہائے دین و منقطع شد

و درشت شد خوابگاہ اہل حق و آسائش بگریخت۔ و بر گشت حال

و متواتر شد خوفہا۔ و اسپہائے عقلہا زخمی شدند۔و خالی شد

طویلہ ہائے آنہا یعنی علماء نماندند۔ و ناساز وار شد منزل ہا بوجہ فقدان صالحین

و چارپایاں بسیار شدند وہلاک شد کسے کہ از ناطقاں بود و اسلام

از سودگی نعل در پا کرد۔ و فرو گرفت مسلماناں را غم وغصہ و روزہائے نومیدی

و بدبختی و محرومی متواترشدند۔و وطن گرفتند عقل ہا زمین پست را و نہ

باقی ماند در سرہا مگر تکبر چوں شیطان۔ و بہ تحقیق اسلام از وقتے کہ ظہور او



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 370

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 370

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/370/mode/1up


علی الأرض لم یرَ ہذا الہوانَ، وما صار کمثل ہذا الیوم الدِینَ

المُہانَ. ولیس فی وسع المسلمین دواءُ ہذہ العلّۃ التی جرتْ

علی الألسن کالقصّۃ، ولا مساغُ ہذہ الغُصّۃِ. فمَثلہم

کمثل غریب فقَد مطیّتَہ فی الأعماء ، ولیس عندہ شیء

من الغذاء والماء ، وکان فی ذالک فإذا فاجأَہ حزب

من الأعداء ، و معہم سیوف و أسنّۃ و صالوا بشدۃ البطش

کالہوجاء ، وکان لہ حبیب من أہل الحکومۃ والفوج والدولۃ۔

فبلَغہ خبرُہ وما أصابہ من المصیبۃ، فالحقّ والحقَّ أقول

إنہ یبدُر إلیہ لنصرتِہ، ویبلُغ مقامَہ مع جندہ وأعوان دولتہ

وینجی حبیبہ ویجزٰی کلَّ أحدٍ جزاءَ جریمتہ. فذالک

مَثل اللّٰہ ومَثل دینہ، ویعرفہ العارفون. وإن کنتَ لا تعرف

برزمین شدہ ندیدہ است ایں ذلت را۔ و نشد ہمچو ایں روز دین اہانت کردہ شد

و در طاقت مسلماناں نہ دوائے ایں بیماری است کہ چوں قصہ

بر زبانہا جاری است ونہ ایں کہ ایں غصہ را فرو برند و صبرکنند۔پس مثلِ او شاں

مثلِ آں مسافر است کہ مرکب خود را در بیابانے گم کرد کہ خالی ازعمارت ومردم است ونزد او

ہیچ چیزے خوردنی و آشامیدنی نیست۔ و درہمیں بودکہ ناگاہ گروہے ازدشمناں

بدو رخ کردند۔و بہ او شاں تیغہا و نیزہ ہا بودند و بشدت سختی ہمچو باد تند

حملہ کردند۔و او را دوستے بود از اہل حکومت و فوج و دولت

پس او را خبر آں مسافررسید کہ چنیں مصیبت بر او افتاد۔ پس من راست راست می گویم

کہ او بزودی تمامترسوئے او خواہد رفت و آنجاکہ او باشد مع لشکر و اعوان دولت خود

خواہد رسید۔پس ازاں مصیبت دوست خود را نجات خواہد داد و ہرگنہ گارے و مجرمے را سزائے اوخواہدرسانید۔ ایں است مثل خدا و دین او و ایں را عارفاں می شناسند۔و اگرتونہ می شناسی



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 371

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 371

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/371/mode/1up


ففکّرْ فی آیۃ’’إِنَّا لَہُ لَحَافِظُونَ‘‘۔ ۱؂ وإن فی ذالک لآیۃ لقوم یتدبّرون۔

فأَدْرِکْ فاءِتَک، واغتنِمْ ساعتَک، وأشفِقْ علیک وعلی

عِترتک. ولا تنسَ أیام إقبال المسلمین، ولا تیأَسْ مِن

وعد اللّٰہ رَبّ الناس، رَبّ أجسامہم ورَبِّ نفوسہم عند کونہم

کالعمین. ألا تری أن الآثار قد ظہرتْ، والآفات عمّت

والقلوب فسدت، وصغائر الذنوب وکبائرہا کثرت۔و

کان قبل ذالک لا یقرُبون الفسق والفجور علانیۃً، والآن

یزنی أحدٌ ویراہ آخر ولا یعُدّونہ سیّءۃ، وتری مجالس

تُنعقد بجواری زانیۃٍ، ومزامیرَ ومُدامۃٍ، ولا یعترض علیہا

أحد مِن حلقۃٍ، بل یسرّون برؤیۃ تلک البغایا، ویقبّلونہن

ویشربون الخمر بہن فی وسط الأسواق من غیر حیاء وخشیۃ۔

در آیت اِنَّا لَہٗ لَحَافِظُوْن فکر کن۔ و دریں تدبر کنندگاں را نشانے است

پس دریاب فوت شدہ خود را و غنیمت داں ساعت خود را و بر خود و برخویشان خود

بترس و روزہائے اقبال اسلام را فراموش مکن۔ و از وعدۂ جناب الٰہی

نومید مباش اوپروردگارآدمیاں است وچنانکہ اجسام اوشاں رامے پروردوہم چنیں اوپرورندہ نفسہائے ایشاں است چوں کورشوند نہ می بینی کہ علامات ظاہر شدہ اند و آفات عام شدہ اند

و دلہاخراب گردیدہ و گناہاں صغیرہ و کبیرہ بحد رسیدہ۔و

پیش ازیں ہیچ کس ارتکاب فسق و فجور بطورعلانیہ نہ مے کرد۔ و اکنوں

یکے زنامے کند و دیگرے مے بیند و او را بدی نہ می شمرند۔و مجلس ہا می بینید

کہ انعقاد آں بدخترہائے زانیہ و مزامیر و شراب می باشد و ہیچ کس از آناں

اعتراض نمی کند بلکہ بہ دیدن زن ہا ئے زانیہ خوش مے شوند وبوسہ می دہند ایشانرا

و در وسط بازارہا بداں زناں بغیر شرم و خوف شراب می نوشند



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 372

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 372

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/372/mode/1up


إن فی ذالک لآیۃ لقوم یتفکّرون۔ و إن عمارۃ الإسلام قد

انہدمتْ، و أمورہ تشتّتتْ، و ریاح العداوۃ عصفت۔

فکیف ینکرون ضرورۃَ حَکَمٍ ینصر الدین، ویقوّی ما ضعف

ویُقیم البراہین۔ وأنتم ترون أن کثیرًا من الآفات

نزلت علی الإسلام، وظلمات أحاطت قلوب الأنام، وکیف

یُفتی قلبکم أن اللّٰہ رأی ہذہ الآفاتِ کلہا، وآنسَ

الضلالاتِ والجہلات بأسرہا، ثم لم یرحم عبادہ المستضعَفین۔

ولم یدرک حزبہ الہالکین۔وإن کنتم لا تعلمون سُنن اللّٰہ

أو تریبون، فانظروا إلی سُننکم التی علیہا تُداومون. و

إنکم تسقُون زروعکم علی أوقاتہا، ولا یرضی أحد منکم أن

لا یستعمل آلاتِ الحرث عند حاجاتہا، وإذا بُشّر مثلا أحدُکم

درایں برائے آں مردم نشان است کہ فکر می کنند۔و بہ تحقیق عمارت اسلام

منہدم باشد و امور او پراگندہ گردید۔و بادہائے تند دشمنی تیز شدند

پس شماچگونہ ازیں انکار می کنید کہ آمدن حکم ضروری است تادین را مدد دہد و ہرچہ ضعیف شد

آں را قوت دہد و براہین را قائم کند و مے بینیدکہ بسیارے ازآفتہابراسلام

نازل شدہ است و تاریکی عظیم بر دلہا احاطہ کردہ۔وچگونہ

دل شما فتویٰ دہد کہ خداتعالیٰ ایں آفت ہادید و ایں ہمہ

گمراہی ہا و جہالت ہا رامشاہدہ کرد باز بندگان کمزور خود را بنظررحمت ندید

و ہلاک شوندگان را نہ دریافت۔و اگر شما سنتہائے خدا را نہ مے دانید

یاشک کنید۔پس سنت ہائے خود را بہ بینید یعنی آں عادت کہ برآں مداومت بدارید۔و

شما زراعت ہائے خود را بروقت آں ہاآب می دہید۔ و ہیچ کس ازشما راضی نمے گردد کہ

وقت ضرورت آلاتِ کاشتکاری استعمال نکند۔و چوں یکے را از شما خبردادہ شود کہ



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 373

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 373

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/373/mode/1up


بجدارٍ مِن بیتہ یرید أن ینقضَّ ظلَّ وجہُہ مصفرًّا، ویقوم

ولا یری بردًا ولا حرًّا، ویطلب المِعْمار ویرُمُّ الجدار، شفقۃً علی

نفسہ وعلی الأہل والبنین. فکیف یظنّ ظنَّ السوء باللّٰہ

الکریم الرحیم، ویقول إنہ لا یبالی ضعفَ دینہ القویم۔مع

رؤیۃ ہذا الخلل العظیم۔ ألا ساء ما تحکمون، وتظلمون

ولا تقسطون. ولو یؤاخذ اللّٰہ ہذہ الأمّۃَ بظلمہم

لفعَل بہم ما فعَل قبلہم بعلماء الیہود، ولکن یؤخّرہم إلی

الأجل الموعود، أجل مسمّی، لعلہم ینتہون ویتوبون إلی اللّٰہ

الودود، ولعلہم یتفکّرون. ألا یرون أنہم لمولاہم

ما عملوا، ولیوم الدین ما استبضعوا، ولینظرْ کلُّ امرء

أیمشی قویمَ الشطاطِ أو مُکِبًّا کالأنعام۔ ولیتدبّرْ أنہ

دیوار خانہ او افتادن می خواہد روئے او از غم زرد می گردد و بر مے خیزد

و سردی و گرمی را نمی بیند و معمار را می خواند و دیوار را درست می کناند تا او را

یا زوجہ او را یاپسران او را آفتے فرو نگیرد۔پس چگونہ برخدائے کریم و رحیم بدگمانی

می کند۔و می گوید کہ او را ہیچ پروائے دین قویم اسلام نیست باوجودیکہ

ایں خللِ عظیم را مے بیند۔پس بلاشبہ ایں راہ بد است کہ بداں حکم می کنید و

ظلم می کنید و انصاف نمی کنید۔و اگر خداتعالیٰ ایں امت را برگناہانِ شاں مؤاخذہ کردے

البتہ بایشاں ہماں کار کردے کہ قبل ایشاں بعلماء یہود کردہ بود۔مگر او ایشاں را تا

وقت موعود مہلت می دہد تا مگر ایشاں از کارہائے زشت خود بازآیند و سوئے

خداتعالیٰ کہ محب نیکوکاران است رجوع کنند وتاشاید فکر کنند۔آیانمی بینیدکہ ایشاں برائے خدائے خود چہ کارہاکردہ اند و برائے روزجزا چہ بضاعتے گرفتہ اند و باید کہ ہرانسانے دریں نظرکند

کہ او راست قدمی رود یا ہمچو چارپایاں سرنگوں۔ و تدبر کند کہ



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 374

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 374

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/374/mode/1up


سُرَّ بعین الزلال أو بملامح السراب والجِہام؟ انظروا کیف

تکابدون الصعوبۃ لدنیاکم، فأَنَّی کَربُکم کَہٰذا الکرب لمولاکم

ویشہد کلُّ امرء إنْ شاء أنہ رجلٌ سعی فی سُبُل نفسہ

وما وَنٰی، لیحصل ما قصَد من الہوی، وما امطّ عنہ قطُّ

وَعْثاؤہ وعَناؤہ للدنیا وللّٰہِ ما عنا. وبادرَ فی ہیءۃ

الخاشع إلی الحکام، وما بادرَ خائفًا کمثلہ إلی الصّلٰوۃِ والصّیام۔

وقصَد مجالسَ البَطَر والمِراح والفسق والریاء ولو کابدَ

لتلک الأسفار الصعوبۃَ، وما حضَر فی سِکّتِہ صلٰوۃ عَروبۃٍ.

وإنْ کان ہذا الرجل من العلماء ، فیشہد علیہ نفسہ

أنہ أنفد عمرہ فی الریاء ، وما ارتقی قطُّ فی منبر الوعظ

و النصیحۃ و الدعوۃ، و ما مثُل بالذِروۃ، وما بکی و ما صاح

بچشمۂ شیریں خوش شدہ یا بروشنی ہائے نمائش آب و ابربے باراں بہ بینیدکہ چگونہ

سختیہابرائے دنیائے خود مے کشید۔وبرائے خداآں بیقراری کجاست کہ ہمچوایں بیقراری ہاباشد

و ہر شخص گواہی می دہد کہ او چنیں مردے است کہ در راہ ہائے نفس خود دویدہ

.و درماندہ نشدہ تا مگر خواست او حاصل شود و گاہے دور نہ شد ازو سختی و

مشقت او و رنج اوکہ برائے دنیا بود و برائے خداتعالیٰ گاہے فروتنی نہ کرد و بصورت فروتنی

سوئے حاکمان ہمیشہ می رفت و سوئے نماز و روزہ بمشابہ آں خوف گاہے جلدی نکرد

و مجالس خودستائی و شادمانی و فسق و ریاء را قصد کردند اگرچہ برائے

ایں سفرہا مشقت برداشت و درکوچہ خود برائے نمازجمعہ حاضرنشدہ

و اگر ایں شخص از علماء باشد۔پس نفس او برو گواہی می دہد

کہ او عمر خود در ریا بسر کردہ است و گاہے بر منبر وعظ بالا نہ برآمد

و نہ بر بالا تر جائے از منبر بایستاد۔ و در وقتے نعرہ ہا نہ زد



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 375

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 375

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/375/mode/1up


عند اکتظاظ الجامع بحفلہ، وما أری ہناک رَعْدَ

جِہامہ وجَفْلِہ، وما برَز خطیبًا فی أُہْبۃ الأئمۃ، وما

سلّم علی عصبۃ الحاضرین عند تأہُّب الخُطبۃ، إلّا و

کان قلبہ مملوءً ا بأنواع الہویٰ، وکان یستکِفّ أکُفَّ الندیٰ

بالندیٰ۔وما قال:الحمد للّٰہ المعطی فی بدو خطبتہ، إلّا

ترغیبًا فی العطاء وتشویقًا لعُصبتہ. وما قال:اللّٰہُ الّذی

یقضی الحاجات ویحسِم أنواعَ اللاواء ، إلّا لیحث الحاضرین

علی الإعطاء والإرواء . وما قال إن اللّٰہ یحبّ أہل السماح

والجُود والکرم، ویُہلِک البخیلین کما أہلکَ عادًا وإِرَمَ۔

إلا لیرغّب المصلّین فی الطَول والإحسان، لیملأوا

کِیسہ بالفضّۃ والعِقْیان۔وإن کان ہذا الرجل من الصوفیۃ

کہ مسجد بجماعت خود تنگ و پُر شدہ بود و نہ آنجاآواز ابر بے باراں

خود بنمود و برائے خطبہ خواندن بطور اماماں طیار شدہ ظاہر نشد

و بر جماعت حاضرین بر وقت طیاری خطبہ سلام نگفت مگر

دل او بگوناگوں خواہش ہا پُربود۔و بود چکیدن مے خواست کفہائے مجلس را

بہ بخشش و گاہے در ابتدائے خطبہ ایں نگفت کہ حمد خدائے راکہ عطا کنندہ است مگر

اینکہ در دل میداشت کہ مردم مرا چیزے دہند و گاہے درخطبہ ایں نگفت کہ خدا

ہماں خدااست کہ حاجت براری ہا می کند و سختی ہا را می برد و ایں ہمہ ازبہرایں باشدکہ تامردم را

از بہرداد و دہش ترغیب دہد و می گوید کہ خدا اہل جود و بخشش و کرم را

دوست می دارد۔و بخیلاں را ہلاک می کند چنانچہ عاد را و ارم راکہ قوم ہود علیہ السلام

بود ہلاک کرد۔و ایں ہمہ ازبہرایں باشد کہ نمازیاں را رغبت عطا و احسان کند تاکیسہ او را

بہ زر و سیم پُرکنند۔ و اگر ایں شخص ازاں گروہ صوفیہ باشد



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 376

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 376

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/376/mode/1up


الذین یبایعہم الناسُ لیُثبِّتہم اللّٰہ علی التوبۃ، ویکتُب فی

قلوبہم الإیمان ویغرس فیہا أشجار المحبّۃ، ویزیّن التقوی

فی أعینہم ویشرح صدورہم لأعمال الخیر والبرّ والصلاح

والعفّۃ، فلا شک أن قلب ہذا المرء وزَرْعَہ الإیمانی

یشہد علیہ ویلومہ، ویلعَنہ بما یخالف ظاہرُہ باطنَہ

ویقول لہ یا ہذا ما ہذا الشَرَک الذی نصبتَہ والشِرک

الذی ارتکبتَہ۔ ألا تعلم أنک رُجَیلٌ ما حظِیتَ مثقال

ذرّۃ من علم الفقراء و لا من حلم الصلحاء و ما أُعطی

لک سرّ من أسرار الدین، وما مسّ قلبَک نورٌ من أنوار الشرع

المتین، وما شُرح صدرُک وما أثمر سِدْرُک، وما

علّمک اللّٰہ علمًا من علوم المعرفۃ، وما آتاک رحمۃ

کہ ازمردم بدیں غرض بیعت می گیرند کہ تادلہائے او شاں بر توبہ ثابت شوند و تا خداتعالیٰ

در دلہائے ایشاں ایمان را بنویسد و درآنہادرختہائے محبت بنشاندوتقویٰ را در چشمہائے شاں

زینت دار نماید و سینہ ہائے ایشاں را برائے اعمال خیر و صلاح و عفت منشرح

کند۔پس ہیچ شک نیست کہ دل ایں شخص و تخم ایمانی او ملامت کند

او را و برو *** کند زیرانکہ ظاہر او مخالف باطن اوست

و بگوید اے فلاں ایں چہ دامے است کہ بگستردۂ و ایں چہ شرکے

است کہ ارتکاب آں کردہ۔ آیانمی دانی کہ تومردکے ہستی کہ یکذرہ ازعلم فقرا

وحلم صالحین ترا بہرہ نیست۔ و نہ ترا

رازے از رازہائے دین بخشیدہ اند۔ ونہ دل ترا نورے ازنورہائے شرع متین

مس کرد۔و نہ سینۂ تو منشرح کردند و نہ درخت کنار تومثمرگردید و

خدا از علوم معرفت ہیچ علمے ترا نہ بخشیدہ است۔ و ہیچ رحمتے خاص



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 377

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 377

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/377/mode/1up


من عندہ وما کنتَ مُجَلِّی الحَلْبۃِ، وما تحقّقت فیک آثارُ کامل

ومکمّل، وما استُجیبَ بک دعاءُ مؤمّل، ولست من الذین

أُیّدوا من جناب الحق فی وقتٍ لا رِدْءَ معہم ولا مُساعِدَ۔

ولا من الذین فہّموا الناسَ أسرارَ الدین وأصولہ والقواعدَ۔

الذین کانوا للإسلام ممہّدین، وللملّۃ موطّدین، ولأدلّۃ

الرسل مؤکّدین، ولقلوب الطالبین مسدّدین، والذین حفظوا

الأقوام من الوساوس الشیطانیۃ، والذین وصلوا الأرحام بالمنن

الروحانیۃ. ثم تسألہ نفسہ أیُّ فضیلۃ توجد فیک لتُعَدَّ

من الأئمّۃ، ولِیتبعَک الناس لاستفاضۃِ أنوار تلک الفضیلۃ۔

أأُعطیتَ معارفَ لا توجد فی غیرک من العلماء والفقراء۔

أو تُفاض علیک أسرارُ الغیب أکثرَ من غیرک من حضرۃ الکبریاء۔

ازنزد خداترا دادہ نشدہ و توازاسپان دوندہ ایں راہ اول اسپ نیستی ودرتونشانہائے کامل ومکمل ثابت نشدہ و بذریعہ تودعائے امید دارندہ قبول نشدہ۔و تو از آناں نیستی

کہ در وقتے تائید حق یافتند کہ باوشاں ہیچ یاری کنندہ نبود و نہ موافقت کنندہ

و نہ از آناں کہ مردم را از رازہائے دین و اصول و قواعد آں خبر دادند۔

آناں کہ اسلام را پہناکنندہ بودند وملت را استوارکنندہ وبرائے دلائل

پیغمبراں تاکید کنندگان وبرائے دلہائے طالبان تقویت دہندگاں۔ آناں کہ قوم را

ازوساوس شیطان نگہداشتند و آناں کہ باحسانہائے روحانی خویشی ہا را

پیوند دادند بازنفس او ازو سوال می کند کہ کدام فضیلت در تویافتہ می شود تاترا

از اماماں شمردہ شود۔و تا مردم برائے حصول انوار ایں فضیلت پیروی توکنند

آیاتوآں معارف دادہ شدہ کہ درغیر تو از علماء و فقراء یافتہ نہ می شود

یا بر تو فیضان اسرار غیب زیادہ تر از دیگراں مے شود۔



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 378

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 378

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/378/mode/1up


أو فیک قوّۃ قدسیّۃ فتُردَع الأہواءُ باتّباعک، و مَن ورِثک

ببیعتہ یجد متاعًا من متاعک، ثم بعد ہذا الإرث

یُعدّ للرحلۃ إعدادَ السعداء ، ویرحمہ اللّٰہ من عندہ فیصیر

من الصلحاء ، فیَدَّرِعُ حُلَلَ الورع، ویداوی علّۃَ العِثار

والصَّرَع، ویسوّی کلَّ أَوَدِ العمل والاعتقاد والأخلاق۔و

ینجو من سلاسل النفس وأغلالہا وینزل لہ أمرُ الإعتاق۔

وإن کنتَ ما أُعطیتَ کمثل ہذہ الصفۃ ونوع الکمال۔فبیّنْ

أیّ کمال أُخفِیَ فیک إن کنتَ صادقًا فی المقال۔أأُعطیتَ

عصًا کعصا موسٰی، أو آیۃَ الدم لمن عصٰی، أو یدَہ البیضاء

لمن یریٰ؟ أو أُعطیتَ إعجازًا کإعجاز القرآن، أو وُہِبَ

لک بلاغۃٌ کبلاغۃ رسول آخر الزمان۔ فإنّ الولیّ یأتی علی قدم الرسول

یادرتوقوت قدسی است کہ حرصہائے نفس ازپیروی توبازداشتہ می شوند و ہرکہ

بہ بیعت کردن وارث توشد او از متاع تو متاعے یابد۔بازپس ازیں وراثت یافتن برائے

کوچیدن ہمچو نیکاں آمادگی میکند۔و خدا بر و رحم کردہ از صلحاء او را

مے گرداند۔پس پیرایہ ہائے پرہیزگاری می پوشد۔و بیماری لغزش و بیہوشی را

علاج می کند۔و ہر کجی عمل و اعتقاد و اخلاق را راست مے گرداند۔و

ازسلاسل نفس و غل ہائے آں نجات مے یابد و برائے او حکم آزاد کردن فرود می آید۔

و اگر ایں صفت و ایں کمال ترا نہ دادہ اند پس بیان کن

کہ کدام کمال در تو پوشیدہ است۔ اگر تو در قول خود صادقی۔ آیاعصاہمچو

عصائے موسیٰ ترا دادہ اند یا نشان خون برائے نافرماناں یا دست سفید او برائے

آں کہ بہ بیند۔ یا ترا معجزہ ہمچو معجزہ قرآن دادہ شد۔ یا بلاغت بیان ترا

بخشیدہ شد ہمچوبلاغت بیان پیغمبر آخرالزمان۔زیرانکہ نبی برقدم رسول خودمے آید



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 379

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 379

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/379/mode/1up


ویُعطٰی لہ من الخوارق ما أُعطیَ لرسولہ المتبوع المقبول۔و

قد اتّفق أہل القلوب علی أن الولایۃ ظِلٌّ للنبوۃ، فما کان

فی الأصل من أنواع کمال یُعطَی للظِلِّ علامۃً للظِلّیّۃ. و

کان من کمالات رسولناصلی اللّٰہ علیہ وسلم معجزۃُ حسن البیان

کما ہو تجلَّی فی مرآۃ القرآن، فمِن شرائط الولایۃ الکاملۃ

إعجازُ الکلام، لیتحقق الظلّیَۃُ بالتشبّہ التامّ. و

لا یختلج فی قلبک أن ہذا الأمر یقدَح فی معجزۃ کتاب

اللّٰہ المجید، فإن الظلّ لیس بشیء بل یتراءَ ی بلباسہ الأصلُ۔

ویتجلّی ہویّۃُ الأصل فی مرآۃ الظلّ کما لا یخفٰی علی الرشید۔

ولو فُرض القدحُ لبطُلت المعجزات کلہا بالکرامات، فإنہا

قد شابہھا فی صورِ ظہورہا علی وجہ الخرق وکونہا فوق العادات۔

و اُو را ازاں خوارق دادہ مے شود کہ رسول متبوع را عنایت شدہ۔و

اہل دلہا بریں متفق اند کہ ولایت ظلّ نبوت است۔ پس ہرچہ

اصل را از انواع کمال باشد ظل را نیزمے دہند تا آں نشانِ ظلیہ باشد۔و

ازکمالات رسول صلی اللہ علیہ وسلم یکے ایں بود کہ او را معجزہ حسن بیان دادہ بودند

چنانچہ ایں امر از آئینہ قرآن ظاہر است۔پس از شرائط ولایت کاملہ ایں است

کہ ولی را اعجاز در کلام باشد۔ تا بوجہ تحقیق ظلیت تشبہ تام حاصل گردد۔و

در دل تو ایں وسوسہ نہ گذرد کہ بدیں نوع کرامت کہ بلاغت بیان است درمعجزہ قرآن

قدحے واقع می شود۔چراکہ ظل بذات خود چیزے نیست وظل درماہیت خود ہماں اصل است

کہ بصورت ظل ظاہر شدہ مثل صورتہا کہ درآئینہ منعکس می شوند۔

واگر فرض کنیم کہ ازیں قسم کرامت قدحے دراعجاز قرآن کریم لازم مے آید۔پس ازیں خیال

ہمہ معجزات بکرامات اولیاباطل مے گردندزیر انکہ آں ہمہ کرامات دربودن آنہاخارق عادت مشابہ بہ معجزات افتادہ اند



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 380

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 380

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/380/mode/1up


فلا شک أن ہذا الوہم باطل بالبداہۃ ومن قبیل الأغلوطات۔

ولا یزعم کمثل ہذا إلا الغبیّ الذی ذہب عقلہ بسیل

التعصّبات۔ و لیس عندنا جوابُ قریحۃ جامدۃ، وفطنۃ

خامدۃ، و لا حاجۃَ إلی ردّ ہذہ الخرافات۔ و لو کان

لہذا الاعتراض مورد من موارد الصواب، فکان من الواجب

أن یمنع رسول اللّٰہ صلی اللّٰہ علیہ وسلم صحابتَہ مِن تکلُّمِہم

ببلاغۃ البیان وفصاحۃ التبیان سدًّا للباب، ولٰکن الرسول

صلی اللّٰہ علیہ وسلم ما منعہم وما أشار إلی أن ینتہوا من

ہذہ العادۃ، و ما ندّد بأنہ من مناہی الشرع لما فیہ رائحۃ

من الشِرکۃ، بل حث علیہ فی مواضع فما استقالوا منہ

لیتأدّبوا مع کلام حضرۃ العزّۃ، بل تصدَّوا للنظم والنثر

پس ہیچ شک نیست کہ ایں وہم بہ بداہت باطل است و از قبیل مغالطہ ہا است۔

وہیچ کس چنیں زعمے نہ کند مگر آنکہ سیل تعصبات عقل او بردہ باشد

و نزدما جواب طبیعت بستہ و زیرکی فرو نشستہ نیست

و حاجت ردّ ایں خرافات نیست۔ و اگر ایں

اعتراض را موردے متحقق از موارد صواب بودے۔ پس بر رسول

صلے اللہ علیہ وسلم واجب شدے کہ صحابہ خود را گفتگوئے شان

ببلاغت بیان و فصاحت تقریر برائے سدباب منع فرمودے۔ مگررسول خدا

صلی اللہ علیہ وسلم ایشاں را منع نکرد و نہ بدیں اشارت فرمود و ایں ظاہر نہ کرد

کہ ایں عادت از منہیات شرع است چراکہ دریں بوئے از شرکت

یافتہ می شود۔بلکہ درچندمقام بریں رغبت داد پس صحابہ ازیں خدمت در گذاشتن نخواستندوایں معذرت پیش نہ کردند کہ طریق بلاغت وفصاحت دورازادب کلام ربّ مجید است بلکہ



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 381

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 381

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/381/mode/1up


وکثُر شغلُہم فی ہذہ المہجّۃ، ولہم أشعار وقصائدو

عبارات ساقوہا علی نہج البلاغۃ، ودُوّنتْ فی الکتب المشہورۃ۔

ومن المعلوم أنہ کان طائفۃ من الشعراء الماہرین والفصحاء

المتکلّمین موجودین فی حضرۃ النبوّۃ. ثم اعلم أن کلام الأولیاء

ظِل لکلام الأنبیاء کأشکال منعکسۃ ومرایا متقابلۃ، وہما

یخرجان مِن عین واحدۃ، و ما ہو ثابت للأصل ثابتٌ للظلّ

مِن غیر تفرقۃ، ولا یُعرَف کلامُ الولایۃ إلا بمشابہتہ

بکلام النبوّۃ، فی کل صفۃ وہیءۃ. وکفاک ہذا إن کان لک

حظٌّ من معرفۃٍ۔ثم نرجع إلی أول الکلام، فاعلمْ أن

الزمان قد تغیّرَ بالتغیّر التامّ ، و کثُرت المُعاصاۃ، و قلت

المواسات ، و ازدُریَ أہلُ القلوب مع حلول الأہوال

برائے نظم و نثر پیش آمدند و دریں راہ شغل ایشاں بسیار شدو مر ایشاں را شعرہا و قصیدہ ہاو

عبارات اندکہ بر طرز بلاغت آں ہا را راندہ اند۔ و در کتب مشہورہ نوشتہ شدند

و معلوم است کہ طائفہ ازشعراء وتقریر کنندگان درحضرت نبوت

موجود بودند۔ باز بداں کہ کلام اولیاء

برائے کلام انبیاء ہمچو سایہ است مثل اشکال منعکسہ و آئینہ ہائے باہم مقابل۔وہردو

ازیک چشمہ بیروں مے آیند۔وہرچہ برائے اصل ثابت است برائے ظل نیز ثابت

است وتفرقہ جائز نیست وکلام ولایت شناختہ نمی شود مگر چوں بکلام نبوت

در ہیئت و صفت مشابہت داشتہ باشد و ترا ایں قدر کافی است اگرترا

بہرہ از معرفت باشد بازماسوئے کلام اول رجوع می کنیم پس بداں کہ

زمانہ تغیر تام پذیرفتہ۔وگناہاں بسیار شدند۔ و غمخواری

کم کردید۔ و اہل دل تحقیر کردہ شدند باوجود فرود آمدن ترس ہا



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 382

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 382

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/382/mode/1up


و مساورۃ الأعداء و حمل الأثقال۔ لا یرضی العدو

إلا بسَکْرۃِ مَصرَعِہم، وإعدامِ أثرِ مَطلَعِہم، وجَعْلِ اللحدِ

مُودَعَہم، ویرید الحاسدون أن یطمِسوا مَعلَمَہم۔و

یُمِرّوا مَطعَمَہم. طالت ألسُنُ کلِّ سفیہ ورَعاعٍ، وغلب

کلُّ مَسُودٍ علی مُطاع. وعقوقُ الأبناء أنقضَ ظہر الآباء۔

وولّد دواؤہم أنواعَ الدّاء . وتعوّدَ أکثر الناس مواصلۃَ اللہو۔

وعوّدہم عُجْبُہم مداومۃَ الزہو، وعکَس الآمالَ تعلیمُ

الصبیان، وصار حصادَ الأخلاق والإیمان، وغیَّر الہیءۃُ ہیءۃَ

الأحداث، وأحاط الطبعیّۃ طبیعتَہم فملکوا طرقَ

الإلحاد کالمیراث، ونسوا اللّٰہ وقدرَہ، واتّخذوا الأسباب

إلہًا وحسبوہا کالغَوّاث، ویسخَرون من الذین آمنوا

و جستن دشمناں و برداشتن بارہا۔دشمن راضی نمی گردد

مگر بہ سختی جائے افگندن او شاں و بدورکردن نشان طلوع ایشاں۔وگردانیدن شگاف قبر

جائے سپردن ایشاں حاسداں می خواہند کہ جائے بلند ایشاں را ناپدیدکنند و

طعام ایشاں را تلخ گردانند۔زبان ہائے ہریک سفلہ ومردم ناکس دراز شد وہر کہتر

برمہتر غالب شد۔ و نافرمانی پسراں کمر شکست پدراں را

و دواء ایشاں گوناگوں بیماری ہا پیداکرد وعادت گرفتند اکثر مردم پیوستگی بازی کردن را

وعادت گردانید ایشاں را عجب ایشاں ہمیشگی کبروناز و واژگوں نمود امیدہا را تعلیم صبیان

و وردکنندہ شد اخلاق وایمان را و علم ہیئت ہیئتِ نوجواناں را

متغیر کردہ است وعلم طبعی طبیعت شاں را تبدیل کرد۔پس ہمچو وارثان مالک

طریق ہائے الحاد شدند و فراموش کردن خدا را و تقدیر او را و اسباب را خدائے خود

گرفتند و فریاد رس خود دانستند۔ و بر مومناں استہزاء می کنند



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 383

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 383

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/383/mode/1up


ویحسبونہم جاہلین ناقصین کالإناث، ودخلوا فی بطن

الفلاسفۃ کدخل الأموات فی الأجداث. ولم یبق لقوم

شرحُ الصدر للإیمان لِما ہبَّ ریحُ الفسق وقسی القلوب

بہذا الطوفان، إلا قلیل من عباد الرحمن. وکل ما کان من

أخلاق فاضلۃ و شمائل محمودۃ مرضیۃ، فقد رکدتْ فی

ہذا العصر ریحُہا، وخبَتْ مصابیحُہا، وقَلَّ التقوی

والتوکّل علی اللّٰہ القدیر، وأفرط الناس فی استقراء

الحیل وتجسس التدابیر. لا یؤمنون باقتدار اللّٰہ و

یوم الأثام، ولو کانوا مؤمنین لما اجترؤوا علی الاجترام۔

ما بقی خوف اللّٰہ فی قلوبہم، فلأجل ذالک طغی سیل ذنوبہم

وعصفتْ بہم ہَوجاءُ عصیانہم، وصارت عیشتُہم کلہا

و ایشاں را ہمچو زنان احمق و ناقص می دانند و در شکم فلاسفہ

چناں داخل شدن کہ مردہ ہا در قبرہا داخل می شوند۔ و باقی نماند ہیچ قومے را

شرح صدر برائے ایمان چراکہ باد فسق و زیدہ است و دل ہا سخت شدند

بباعث ایں طوفاں مگر اندک مردم از بندگانِ خدا تعالیٰ و ہر قدر کہ

اخلاق فاضلہ بودند۔ و سیرتہائے بہتر و پسندیدہ بودند پس ہوائے آں دریں

زمانہ بایستاد و چراغہائے آں مردند و کم شد تقویٰ

و توکل بر خدائے قادر و مردم در تلاش

حیلہ ہا و تجسس تدبیرہا از حد درگذشتند۔و ایمان نمے دارند بریں کہ خدا قادر است

و مجرمان را سزا خواہد داد۔و اگر اہل ایمان بودندے برگناہ کردن جرأت نکردندے

خوف خدا در دل ایشاں باقی نماندہ است پس ازہمیں سبب سیلاب گناہانِ شاں ازحددرگذشت

و تندباد نافرمانی شاں سخت و زید و تمام زندگی ایشاں برائے



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 384

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 384

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/384/mode/1up


لنفسہم وشیطانہم. أَسْلمَتْہم دنیاہم للکُرَبِ، وألقاہم

طلبہا فی نار النُوَبِ، یتعلمون لہا کثیرا من العلوم

النُخب، کمثل الہیءۃ والطبعیّۃ وفنون الأدب، فإنْ

لم یُرفَعوا عند الامتحان وأُقعِدوا فی الصَبَب، فکادوا

یُہلِکون أنفسہم وتصعَد زفرتُہم کالسحب، وإنْ فازوا

بمرامہم فیتمَرْمَرون عند نَجْحِ الإرب، و یرون قُرّۃ

عینہم فی المال وسکینتہم فی النَّشَب، ہذہ ہممُہم

فی منتجع الہوی ومرمی الطلب۔ یقرؤون الکتب بشِقّ

الأنفس والوَجی والتعب، ویبیتون مُدّکِرین ومفکّرین

فیما ادّرسوا ویسبق بعضہم بعضًا فی الخَبَب، ویُنضُون

فیہ رکابَ طلبِہم حتّٰی یُخاف علیہم دواعیَ العَطَب۔

نفس ایشاں و شیطان گردید۔ سپرد او شاں را دنیائے او شاں باندوہ ہا۔ و انداختن

ایشاں را جستن دنیا در آتش مصیبت ہا می آموزندبرائے دنیائے خودبسیارے ازعلوم

برگزیدہ ہمچو علم طبعی و ہیئت و فنون ادب۔ پس اگر

پاس نشدند در وقت امتحان و نشانیدہ شدند در نشیب یعنی فیل شدند۔ پس قریب است

کہ خودکشی کنند و نالہ و آہ شاں ہمچو ابر بلند تر گردد۔ و اگر در امتحان پاس

شوند پس از نشاط می جنبند بوقت بر آمدن حاجت و می بینید خنکی

چشم شاں در مال و آرام شاں در متاع۔ایں نمونہ ہمت ہائے ایشان است

درجستن خواہشہائے نفس و اندازہ طلب از بہرآں۔ می خوانند کتاب را بمشقت

نفس ہا و بسودن و ماندہ شدن و شب می گذرانند در یاد گرفتن سبق و در فکر

معانی آں و در دویدن بعض بر بعض سبقت می کنند۔و لاغر می کنند

دریں کارشتران طلب خود راتاآنکہ خوف آں اسباب وامراض پیدامی شود کہ ازاں ہلاک شوند



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 385

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 385

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/385/mode/1up



ویرید کلّ أحد منہم أن یکون حَظِیًّا ومالِکَ الفضّۃِ و

الذہب، فیسعی لہ بجہد النفس فی لیلہ ونہارہ و

یُذیب جسمَہ فی مطالعۃ الکتب، وترٰی کثیرًا منہم

أَسَلَّہم شدّۃُ جہدہم أو أخَذہم الصَرَعُ بہذا السبب۔

و ذہبَ الحیاۃُ فی ہوی الذہب، وماتوا وغابت أشباحہم

کالحُبَبِ، وانسدّت الحیَلُ ثم نزل الأجل فخلَس أرواحہم

بید الحَرَب، فہذہ مآل الدنیا و مآل شدّۃ الجہد لہا

ونموذج شعبۃٍ من الشعب. یا حسرۃ علی الذین اغترّوا

بحلاوتہا ونضارتہا ونسوا مرارۃ المنقلب، وإذا قیل لہم

اتقوا اللّٰہ ولا تنسوا حظَّکم من العقبیٰ، قالوا ما العقبیٰ

إنْ ہی إلا قصص نحتتْہا أہل العجم والعرب. وأفرط

و ارادہ می کند ہریک ازایشاں کہ صاحب قدر و دولت اقبال ومرتبت ومالک زروسیم باشد

پس مے دود برائے آں در شب و روز و

می گدازد جسمِ خود را در مطالعہ کتابہا۔ و بسیارے را از ایشاں خواہی دید

کہ سخت محنت شاں او شاں را مسلول کرد یا مصروع شدند

و زندگی در حرص زر برباد رفت و مردند و کالبدہائے شاں چوں

حباب ہا ناپدید شدند۔وبستہ شدندحیلہ ہا بازفرود آمد موت پس ربود جان ہائے ایشاں را

بدست غارتگری۔ پس ایں انجام دنیا ست و انجام کوششہاازبہرآں است و

نمونہ شاخے است از شاخہائے آں۔اے حسرت بر آناں کہ بر شیرینی

و تازگی دنیا فریفتہ شدند و تلخی بازگشت را فراموش کردند۔وچوں ایشاں راگفتہ شود

کہ از خدا بترسید و بہرہ خود را از روز جزا فراموش نکنید میگویند کہ روز جزا چیست

ایں ہمہ قصہ ہا ہستند کہ اہل عجم و عرب آنہا را از خود تراشیدہ اند۔ و اکثر



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 386

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 386

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/386/mode/1up


کثیر منہم فی الطباع الذمیمۃ، وفسدتْ نفوسہم ورعنَتْ

رؤوسُہم ومالوا إلی الخسّۃ و الدناء ۃ والبخل و الشحّ و

الکبر والفسوق والمعصیۃ، ورذائل أخری من الریاء

والشحناء والغیبۃ والنمیمۃ. ولا تری نفسًا ولّی وجہَہا

شَطْرَ الحضرۃ، إلا قلیل من الأتقیاء الذین ہم کالنادر

المعدوم فی ہذہ الطوائف الکثیرۃ المستکثرۃ. وتری ألوفًا من

الأحداث و الشبّان، الذین تعلّموا العلوم الجدیدۃ و

فنون أہل الصلبان، ما انقاد قلوبُہم لربّ العالمین

وظلموا أنفسہم بإنکار خالق السّماء والأرضین۔وما

تقیّدوا بقیود الشرع وشِعار الإسلام، وخلعوا خِلْعۃَ

الملّۃ وصاروا کالأنعام. وما بقی اعتقادہم فی اللّٰہ

نفس ہا در سرشت نکوہیدہ ازحد درگذشتہ اند و فاسدشدند نفسہائے شاں و خالی شد

از مادۂ عقل سرہائے شاں۔و سوئے کمینگی و فرومایگی و بخل و حرص و

کبر و بدکاری و نافرمانی و رزائل دیگر مثلِ ریا و

بغض و گلہ و غمازی میل کردند و نخواہی دید نفسے راکہ سوئے

حضرت عزت رو کردہ باشدمگر اندکے ازاں پرہیز گاراں کہ ایشاں بمقابلہ ایں مردم کثیر

ہمچو نادر و معدوم اند۔ و خواہی دید ہزار در ہزار

نو عمراں و جوانان را آناں کہ علوم جدیدہ و فنون

رواج دادہ عیسائیاں را آموختہ اند۔دلہائے ایشاں فرماں بردار خداوند عالمیاں نماندہ اند

و بہ انکار ذات پیدا کنندہ زمین و آسمان برنفسہائے خود ظلم کردند۔و

بقید ہائے شرع و شعار اسلام مقید نماندند۔ و خلعت فاخرہ ملت اسلام

را از برکشیدند و چوں چارپایاں شدند و اعتقاد او شاں در خدا تعالیٰ



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 387

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 387

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/387/mode/1up


کما ہو فی الملۃ الإسلامیۃ، بل خرجوا من حُکم اللّٰہ

ودخلوا تحت حکم الفلاسفۃ، وسلّموا نواصیَہم إلی

أیدی الملاحدۃ الغربیّین، و أعرضوا عن الحکمۃ الیمانیۃ

و عرفان العربیّین. فجَرَّہم الملاحدۃ حیثما شاؤوا ، و بعدوا

مِن رُحم اللّٰہ وبغضب من اللّٰہ باؤوا. و أشاطَہم

شیاطینُہم، ومزّقہم سراحینُہم، وأضلّتْہم طواغیتُہم

وشنّتْ علیہم الغارۃ و نزعتْ منہم یواقیتہم، و قاموا

إلی شَنِّ إیمانہم فأَہراقوا ماء ہا، وما ترکوا فیہا إلّا أہواء ہا۔

فبعث اللّٰہ فیہم مصلحًا منہم لیردّ إلیہم أموالہم

ویفیض المال ویؤمِنہم من أہوالہم، فإن المخالفین

قوم لم یکونوا منفکّین مِن غیر حجّۃ بالغۃ، وضربۃ

ہمچو عقائد اسلام نماند بلکہ از حکم باری تعالیٰ بیرون شدند

و تحت حکم فلاسفہ در آمدند۔ وپیشانیہائے خود را در

دستہائے ملحدان مغربی سپردند۔ و از حکمتِ یمانی یعنی حقائق قرآنی و

معرفت مومنان اہل عرب اعراض کردند۔پس ملحدان او شاں راکشیدند بہرجاخواستند و از

رحم خداتعالیٰ دور افتادند و زیر غضب خداتعالیٰ آمدند وبکشتن پیش آوردند

ایشاں راشیطانہائے ایشاں۔ وپارہ پارہ کردایشاں راگرگہائے ایشاں وگمراہ کرد ایشاں راطاغوتہائے ایشاں و ازہرطرف برائے غارت بر ایشاں افتادند۔و یاقوتہائے ایمانِ ایشاں ربودند۔و سوئے

مشک ایمان ایشاں برخواستند۔پس ہمہ آب آں ریختندوہیچ چیز دراں بجز ہوائے نفس امارہ آں نگذاشتند پس خداتعالیٰ درایشاں ہم از ایشاں مصلح مبعوث فرمودتامال ہائے ایمان ایشاں سوئے ایشاں ردکند وآں مال ایمانی رابکثرت درایشاں پیداکندوازخوفہا درامن آرد۔چراکہ مخالفان قومے ہستند

کہ بغیر حجت بالغہ و ضرب شکنندہ سر از شرخود باز آیندہ نہ بودند



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 388

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 388

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/388/mode/1up


دامغۃ، بما بلغوا فی نشأتہم الظلمانیۃ إلی ہویّۃ إبلیسیۃ، واحتاجوا

إلی عصا ثامِغۃٍ. وإنہم تبعوا الفلاسفۃ فی جمیع ما رقَمہ

بنانُہم، ونطق بہ لسانہم، ودخلوا بطونَہم، واستیقنوا ظنونَہم۔

واستحسنوا شؤونہم، واستبدلوا الزَقُّومَ بالتی ہی لُہْنۃُ الجنّۃ و

أخذوا الخَزَفَ و أضاعوا وِشاحَ دُررِہم الیتیمۃ الفریدۃ۔

وقالوا: ما انحلّتْ عُقَدُنا وما انکشفَ غطاؤنا إلا بکتب

الفلسفۃ، وإنْ ہی إلا حیل کاذبۃ، وکلمات مخلوطۃ بالمکر

والفِرْیۃ، بل ما حصلتْ لُبانۃُ نفوسہم الأمّارۃ إلا فی طرق

الإباحۃ والخروج من الرِبْقۃ المِلّیّۃ. ولا یعلمون أن

شرائع الأنبیاء قد ہدَتْ إلی حضرۃٍ غفَل عنہا عقولُ الحکماء۔

وأوضحتْ أسرارًا لم یزل الفلاسفۃ فی ظلماتٍ منہا لا یعلمون

چرا کہ او شاں درپرورش ظلمانی خود تا بماہیت ابلیسیہ رسیدہ بودند و محتاج شدند

سوئے عصائے شکنندہچراکہ ایشاں درجمیع آں امور پیروی فلاسفہ کردند کہ سرانگشت فلاسفہ آں را نوشت و زبان آناں بآں گویا شدو در شکم ہائے ایشاں داخل شدند۔وگمانہائے ایشاں رایقین پنداشتندو کارہائے ایشاں رانیکوشمردند۔و زقوم رابعوض آں طعام گرفتند کہ قبل از طعام بہشت بطورنمونہ دادہ شد و سفال راگرفتند و حمیل در ہائے یگانہ ضائع کردند

و گفتند کہ عقدہ ہائے ما حل نشدند و پردہ ہائے ما منکشف نشدہ مگر بکتا بہائے

فلسفہ و ایں ہمہ حیلہ ہائے دروغ و کلمات آمیختہ بہ مکر

و افترا ہستند بلکہ حقیقت این است کہ حاجت نفس امارۂِ شاں بجز ایں امر

حاصل نمی شد کہ از ربقہ ملت و مذہب بیروں آیند۔ و نمی دانند کہ

شریعتہائے انبیاء سوئے آں درگاہ ہدایت کردہ اند کہ ازاں عقول حکما غافل اند

و واضح کردند آں رازہا را کہ ہمیشہ بودند فلاسفہ در تاریکی ہا ازاں نمی دانستند



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 389

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 389

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/389/mode/1up


طرق الاہتداء . والسرّ فیہ أن الأنبیاء یُلَقَّون العلومَ من اللّٰہ

العلیم الحکیم، واللّٰہُ لا یغفل عن النہج القویم، بل یجمع فی

بیانہ علومًا صحیحۃ ودلائل مبصرۃ تُوصِل إلی الصراط المستقیم

لِما لا یجوز علیہ الذہول. وہو نور کامل تَنزَّہَ شأنُہ عن

ظلمۃ الرأی السقیم. وأما العبد فلا بدّ لہ أن یغفل عن شیء

دون شیء ، ویذہَل عن أمر عند أخذِ أمر آخر، ولیس فی یدہ

قانون عاصم من الذہول والخطأ. وأما صناعۃ المنطق

فمتاعٌ سَقَطٌ، ولیستْ بعاصمۃ قطُّ من ہذہ الہَوجاء۔و

قد ضلّت الحکماءُ الفلاسفۃُ مع اتخاذہم ہذہ الصناعۃ

إمامًا، وکثرت فی آراۂم الاختلافات والتناقضات والشبہات، فما استطاعوا أن یقطعوا بہا خصامًا، فلذالک تجد الفلاسفۃَ

راہ ہدایت را و دریں راز حقیقت این است کہ انبیاء علیہم السلام ازخدائے علیم وحکیم

علم می یابند و خداتعالیٰ از راہ ہدایت غافل نمی شود و جمع می کنند در

بیان خود علوم صحیحہ و دلائل روشن را کہ تا صراط مستقیم مے رساند

چراکہ برو غفلت جائز نیست و او نور کامل است و شان او از

ظلمت رائے بیمار پاک است۔مگربندہ پس برائے او ضرور است کہ اگرچیزے را نگہدارد

ازچیزے دیگرغفلت کند و اگرامرے رابگیرد امر دیگر ازو فراموش ماند۔چرا کہ در دست او

قانونے نیست کہ از نسیان و خطا محفوظ تواند داشت۔ مگر صناعت منطق

پس ایں متاع ہیچ و ردی است و ہرگز ازیں باد تند محفوظ نتواند داشت۔ و

حکما باوجودیکہ صناعت منطق را امام خود گرفتند باز گمراہ شدند۔

و در رائے ہائے ایشاں بکثرت اختلافات و تناقضات پدید آمد

پس نتوانستند کہ بمنطق قطع آں پیکار کنند۔و از ہمیں سبب فلاسفہ را می بینی



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 390

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 390

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/390/mode/1up


یُخالف بعضُہم بعضًا فی الآراء ، وکلُّ أحدٍ منہم یدّعی کمال

الدہاء ، وہذا ہو الأمر الذی یتمیّز بہ النبی ومَن

تبِعہ عن الفلسفی، فإیّاک أن تغفل عنہا وتبعد من

حضرۃ العلیم العلیّ و قد عثرتَ علٰی أن ہذا الزمان

زمانُ الفتن والإلحاد والبدعات، ومُلئت الأرض ظلمًا و

جورًا وقَلَّ عدد الصالحین والصالحات، ومِن أعظم المصائب

علی الإسلام أن الذرّیۃ الجدیدۃ الذین ورِثوا شیوخہم المسلمین

یجہّلون أہلَ الإسلام بأجمعہم ویقولون إن الفلاسفۃ من الصادقین۔

وقالوا إنہم فازوا بدرجۃ التحقیق، وشربوا مستوفِین

من ہذا الرحیق، وأمّا الأنبیاء فأصابوا بعضًا وأخطأوا بعضًا

وکلامہم مخلوط بسدیدوغیرسدید۔وکانوافی الأمور الحِکَمیۃ کغبیّ و

کہ در رائے ہائے خود بیکدگر اختلاف می دارند و ہریک ازایشاں دعویٰ کمال فرزانگی

میکند و ایں ہماں امر است کہ بدومتمیّز می شود پیغمبر وہرکہ

تابع او باشد از فلسفی پس خود را ازیں نگہ دار کہ ازیں امر غافل شوی و از

حضرت علیم و علی دورگردی۔ و تو بریں مطلع شدہ کہ ایں زمانہ

زمانہ فتنہ ہا و کجروی و بدعت ہاست۔ و زمین از جور و ظلم پُرشدہ

است و مردان و زنان نیک کم شدہ اند۔ و ازبزرگ تر مصیبت ہا

براسلام این است کہ ذرّیت جدیدہ کہ بداں پیرانِ خود را وارث شدہ اند

نسبت بہ جہل میکنند تمام مسلماناں را و میگویند کہ فلسفیاں بر راستی ہستند۔

وگفتند کہ فلاسفہ بہ درجۂ تحقیق رسیدہ اند۔ و ازیں

شراب خالص سیراب شدہ اند۔و نعوذ باللہ کلام انبیاء علیہم السلام بہ صحیح و غلط

مخلوط شدہ و در امور حکمیہ ہمچو غبی و



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 391

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 391

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/391/mode/1up


بلید. فانظروا إلی أیّ حدّ بلَغ أمرُ توہین الإسلام۔و

إنّ ہذا لہو البلاء المبین ومن الدواہی العظام. ویقتضی

ہذا الموطن أن ینزل نورٌ من السماء ، کما خرجتْ ظلمات مخوّفۃ

من أرضِ قلوب العمیان والجہلاء ، لیُوفی اللّٰہ الموطنَ حقَّہ و

یُدرک الذین کانوا علی شفا التباب، وہذا من سُنن اللّٰہ کما لا

یخفٰی علٰی أولی الألباب۔ولا شک أن ہذہ السموم قد بلغتْ إلی

حدّ أحسّتْ بہا قلوب النسوان والصبیان، فضلًا عن عقول

أہل البصیرۃ و العرفان، و ما کان أمرُہا ہیّنًا بل لا یوجد

نظیرہا من بدو الخِلقۃ إلی ہذا الأوان، وأہلکتْ

أکثرَ مما أہلکتْ سمومُ سابق الزمان. وما بقی خوف اللّٰہ فی زاویۃ

من زوایا القلوب، ووسِعہا حبُّ الدنیا وشغفہا کالمحبوب. فخلَق فی

بلید بودہ اند پس بہ بینید کہ تا کدام حد امر توہین اسلام رسیدہ است و

ایں بلا ظاہر و از مشکلات بزرگ است۔و ایں مقام

مے خواہد کہ نورے از آسمان نازل شود۔ہمچنانکہ تاریکی ہائے ترسانندہ

اززمین دلہائے کوراں وجاہلاں بیرون آمدہ تاکہ خداتعالیٰ ایں حالت موجودہ راحق او

بکمال وتمام دہد و تدارک کسانے فرماید کہ برکنار ہلاکت افتادہ اند۔وایں از سنتہائے خداتعالیٰ است چنانچہ بردانشمنداں پوشیدہ نیست۔و ہیچ شک نیست کہ ایں زہرہا بحدے رسیدہ اند

کہ دلہائے زنان و کودکان نیز آنہا را محسوس کردہ اند۔ قطع نظر از

اہل عقل و معرفت و کار ایں زہرہا آسان نیست بلکہ نظیر آں

در ہیچ زمانہ یافتہ نشدہ۔ و ہلاک کرد زیادہ تر از آنچہ

ہلاک کرد زہر ہائے زمانۂ سابق۔ و درکرانہ از کرانہ ہائے دل ہا خوف خداتعالیٰ

باقی نماند۔ و درگرفت تمام تمام صحن دلہا محبت دنیا و اندرون را شگاف کردہ داخل شدہ۔پس



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 392

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 392

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/392/mode/1up


السماء بحذاءِ ما حدثت فی خواطر الناس، لیکون الأمر للّٰہ الواحد القہّار و یقطَعَ ما نسجہ أیدی الخنّاس۔ فإن الغَیرۃ الإلٰہیۃ لا

تُعطِی الضلالاتِ عمرًا طویلا، وتنزل منہ حربۃُ الصدق ویقتل

ما دجل الحقَّ حجۃً ودلیلًا. ولا تحسبن اللّٰہ مُخلِفَ وعدِہ رسلَہ

أو مُنسِیَ سُننِہ وسبلِہ، فإنہ جواد کریم، یرحم عبادہ عند المصائب

ویُنزِل رُحمہ عند انتیاب النوائب، وکذالک جرتْ عادتہ

من بدو الخلقۃ، وقد توعّدَ علٰی إنکار ہذہ العادۃ۔فتَحسَّسوا

مِن مجدّدٍ أین ہو عند ہذہ الفتن وہذا الزمان؟ وقد

انقضتْ علٰی رأس الماءۃ مِن سنین وثُقّبت الملّۃُ بأسنّۃِ

أہل العدوان. ولا یترک اللّٰہ مدینۃ دینہ کعمارۃ خُرّبتْ۔

وجدران ہدّمتْ، بل یبنی سُورَہا ویُنجِی محصورَہا۔

درآسمان آں امر پیداکردہ شد کہ در دلہائے مردم پیداشدہ بود تاکہ ہمہ امرخدا را شود

وہرچہ خناس بافتہ است آنرا قطع کردہ شود چراکہ غیرت الٰہی

گمراہی را عمرطویل نہ می بخشد۔و نازل مے شود ازو حربہ صدق پس قتل میکند

آنراکہ پوشید حق رالیکن نہ قتل جسم بلکہ ازروئے اتمام حجت۔وگمان مکن کہ خداتعالیٰ تخلف وعدہ خود کند یاسنتہاوراہ ہائے خود رافراموش کند۔چراکہ صاحب جودوکرم است بروقت مصیبت بربندگان خودرحم می فرماید وچوں مصیبت ہاپے درپے بیایندرحم اونازل میشود وہم چنیں ازابتدائے پیدائش ہمیں

عادت اوجاری ماندہ است۔و بر انکار ایں عادت وعید فرمودہ است۔پس خبر بپرسید

از آگاہاں کہ بوجود ایں فتنہ ہا و ایں زمانہ مجدد دین کجاست۔و

بر سر صدی سال ہاگذشتندملت محمدیہ علی صاحبہا الصلوٰۃ والسلام از نیزہ ہائے

ظالمان سوراخ کردہ شدہ۔و خداتعالیٰ شہردین خود را ہمچو عمارتے نمی گذارد کہ خراب شود

ونہ ہمچو دیوارہائے کہ منہدم شوند بلکہ فصیل گرداگرد آنرابنامی کند وآنانکہ درمحاصرہ اندآناں رانجات



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 393

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 393

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/393/mode/1up


ویدُعُّ صَولَ الأعداء ، ویُطفئ ما ظہر من نار المِراء ، حتّٰی

لا یبقی لمسلم من أیدی العِدا فزعٌ، ولا فی ہدمِ بیت الدین

لکافر طمعٌ. وہکذا تمشّی أمرُ اللّٰہ علی ممرّ الدہور۔

ولزِم ظہورَ المفاسِدِ لمعانُ ہذا الظہور. وإن کنتَ لا تعرف

ہذہ السُنّۃ فاقرأْ فی القرآن ما قیل لموسٰی’’3

3‘‘۱؂۔فانظرْ کیف اقتضی طغیانُ فرعون وجودَ

الکلیم، وکیف أرسل اللّٰہ رسولہ عند غُلوّ ہذا الکافر اللئیم۔

ثم لما ظہر الفساد وکثرت أحزاب المفسدین فی زمان

خاتم النبیین، وعُبِدت الأصنام، وتُرک القدیر العلَّامُ، و

وقع فی دَوکۃٍ وبَوحٍ الأقوامُ، وأباحَ الفسقَ والمعصیۃَ

اللئامُ، وما بقی شغلُہم إلا الأکل والشرب کأنّہم الأنعام۔

می بخشد۔و دور می کند حملہ دشمناں را۔و فرو می نشاند آنچہ ظاہر شدازآتش خصومت تا

باقی نماند برائے مسلمانے ازدست دشمناں ترسے و خوفے و نہ کافرے را درمنہدم کردن

خانۂ دین طمعے و امیدے۔و ہمچنیں امر الٰہی از قدیم جاری ماندہ

و لازم ماندہ است ظہور مفاسد را روشنیِ ایں ظہور و اگر تو ایں سنت الٰہی را

نمی شناسی پس قرآں رابخواں وبہ بین کہ موسیٰ را چہ گفتہ اند کہ برو سوئے فرعون

کہ اوطاغی شدہ است۔پس نظر کن کہ چگونہ طغیان فرعون وجود کلیم علیہ السلام را

بخواست۔و چگونہ اللہ تعالیٰ رسول خود را بوقت غلو ایں کافر لئیم فرستاد۔

بازچوں درزمانہ آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم کہ خاتم الانبیاء بودند فساد غلبہ کرد و گروہ ہائے مفسداں

زیادہ شدند۔ و پرستش بت ہاشد و خدائے قادر و غیب دان را ترک کردند۔و

امرتمام قوم ہا مختلط ومشتبہ گردید۔ و مردمان دون فسق و معصیت را بر خود

حلال کردند۔و بجز خوردن ونوشیدن ہیچ شغل شاں نماند گویا ایشاں چارپایاں ہستند۔



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 394

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 394

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/394/mode/1up


بعَث اللّٰہ رسولہ الکریم من الأُمّیّین، وأرسلہ إلی

العالمین وقال:3 3 3

3 ۱؂

خواہند شد و جلال وعظمتِ الٰہی ظاہر خواہد شد۔ و از پلیدی ہا جدا باش۔ایں اشارت است سوئے اینکہ

کہ نجس اند تراجدا کند وشرک را اززمین مکہ بردارد۔وجامہ ہائے خود را و دل خود راپاک کن(ثوب بمعنی

الیٰ ماسوی اللہ پاک کند۔ونیز ایں ہم دریں آیت ہا اشارہ می کنند کہ ایں شریعت بریں ہمہ اجزا

فحاصل الکلام أن نبیّناصلی اللّٰہ علیہ وسلم أُرسل لہذا

الغرض المذکور من رب العباد، وما کان من نبی ولا

رسول إلا أنہ أُرسل عند فرعٍ من فروع الفساد، واجتمعت

الفروعُ کلہا فی زمن نبیِّنا الحَمّاد السَجّاد. ثم جاء زماننا ہذا

فلا تسأل عما رأینا فی ہذا الزمان، واللّٰہِ قد تمّتْ فی

انگاہ خداتعالیٰ رسول خود را از امیّان پیداکرد۔ وسوئے جہانیاں او را فرستاد۔و فرمودکہ

برخیز ومردم رابترساں کہ گناہ ایشاں غضب خدا رابرانگیخت وچندانکہ توانی بزرگی خداتعالیٰ را ظاہر کن یعنی جلال خداکہ بتاں را دادہ شد بازستاں و جلال الٰہی ظاہرکن دریں اشارت است کہ بردست او بتاں مقہور

ازہرقسم پلیدی دور باید ماند ونیزسوئے ایں اشارت است کہ خدا ارادہ فرمودہ است کہ ازصحبتِ مشرکاں

دل نیز آمدہ)ایں اشارت است سوئے اینکہ خداارادہ فرمودہ است کہ دلہا را ازہرقسم شرک وظلم والتفات

مشتمل است۔

پس حاصل کلام این است کہ پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ وسلم برائے ایں غرض

مذکور فرستادہ شد۔ و ہیچ نبی و رسولے نیامدہ

کہ از بہرشاخے از شاخہائے فساد نیامدہ باشد۔و ایں ہمہ شاخہا

در زمانہ جناب پیغمبر ما مجتمع شدند۔ باز زمانۂ ما آمد

پس ہیچ مپرس کہ دریں زمانہ چہ دیدیم و بخدا کہ دریں زمانہ



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 395

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 395

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/395/mode/1up


ہذا الزمان دائرۃُ الفسوق والفحشاء والشرک والعدوان، وما

ترَک الناس صغیرۃً و لا کبیرۃ فما أصبرَہم علی النیران۔ یستحسنون السیئاتِ ویستَحْلُون مُرًّا ویأکلون سمَّ العصیان۔وکثر رعاعُ

الناس وقلّ شرفاؤہم من أہل التقی والإیمان، وأنبتوا نباتًا

خبیثًا ونشأوا فی مجالس الإلحاد والارتداد والکفران، وأعطوا

حقوق اللّٰہ غیرَہ وأخذوا طریق الطغیان، وما بقی مِن قوۃ

ولا خُلُقٍ إلا أعطوہا لغیر اللّٰہ الدیّان. مثلًا کانت المحبّۃ

جوہرًا شریفًا وخُلقًا أعظم فی الإنسان، وأودعَہ اللّٰہ تعالٰی إیّاہا

لیُفنی نفسَہ فی تصوُّرِ جمالِ ربّہ المنّان، ولیکون لہ

بالروح والجَنان، ولیترقّی فی سبل حبہ ولا یبقی منہ أثرٌ

ویذوبَ وجودُہ بنار العشق والوَلَہان، ولٰکن العمیان بذلوا

دائرہ فسق و بدکاری و شرک و ظلم بکمال خود رسیدہ است۔

نیک می شمارند

بدی ہا را و شیریں مے پندارند تلخ را و می خورند زہر نافرمانی را۔و بسیار شدند مردم

سفلہ و کم شدند مردم شریف از اہل پرہیز و ایمان۔ و بر بہ خبیث روئیدگی

روئیدند و در مجلسہائے الحاد و ارتداد و کفران نعمت پرورش یافتند۔ و حق ہائے

خداتعالیٰ را بغیر او دادند و طریق طغیان گرفتند۔و ہیچ قوتے نماند

و خلقے کہ غیر حق را نہ دادہ باشند۔ مثلاً محبت در انسان

جوہر شریف و خُلقے اعظم بود۔و خداتعالیٰ در انسان قوتہائے محبت برائے ایں

ودیعت نہادہ بود تاکہ ایشاں نفس خود را در اطاعت رب خود فنا کنند۔وتاکہ از

دل وجان مرخدا را باشد و تاکہ در راہ ہائے محبت او ترقی کند و از وجود او اثرے

نماند و وجود او بہ آتش عشق ومحبت الٰہی بسوزد۔ و لیکن نابینایاں ایں صفت شریف



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 396

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 396

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/396/mode/1up


ہذہ الصفۃ الجلیلۃ الشریفۃ فی غیر محلّہا وأضاعوا دُرّۃَ الإیمان۔

ووضعوا محبّۃ اللّٰہ فی مواضع أہواء النفس عند غلیانہاو

الہیجان، ونسوا اللّٰہَ وحبَّہ وشُغفوا بالغلمان المُرْد والنسوان۔

وغابوا عن حضرۃ الحق و جہلوا حُسْنَہا، فویل للعمیان۔ لہم

أعین لا یبصرون بہا، ولہم قلوب لا یفقہون بہا، فتہوی تلک

القلوب غیرَ الرحمٰن. ولصِق بہا طائفُہا فلا یترُکہا فی حین

من الأحیان. یفعلون سیئاتِہم بالحریّۃ والاجتراء ، حتی

لا یُفہَم منہ قطُّ أنہم یؤمنون باللّٰہ ویوم الجزاء ، ولا یُتخَیّلُ

برؤیۃ أعمالہم أنہم یخافون مثقال ذرّۃ حضرۃ الکبریاء . فہذا

ہو الأمر الذی اقتضی مصلحًا ینزل بینہم من السّماء ، و

کذالک جرت عادۃ اللّٰہ فی السابقین من أہل البغی والغلواء۔

وبزرگ را درغیر محل آں خرچ کردند وگوہر بزرگ ایمان را ضائع کردند۔

و محبت الٰہی را در محل ہوا ہائے نفس و جوش آں نہادند۔

و خدا را و محبت او را فراموش کردند و شیفتہ جمال امرداں و زنان شدند

وازجناب باری غائب شدند وحسن آں درگاہ را فراموش کردند۔پس واویلا بریں کوراں

ایشاں را چشم ہائے ہستند کہ بداں نمی بینند و دلہا کہ بداں نہ می فہمند پس ایں دلہائے شاں

بغیررحمان محبت می کنند۔و بدلہائے او شاں خیال ہائے ناپاک چناں چسپیدہ اند کہ

ہیچ وقتے از ایشاں جدا نمی شوند بداں آزادی و دلیری بدی می کنند۔ تاآنکہ

ازاں فہمیدہ نمی شود کہ ایشاں بخدا و روزجزا ایمان می دارند۔ و بدیدن اعمال شاں

درخیال نمی گذرد کہ ایشاں بقدر ذرہ ہم از خدا می ترسند۔ پس

ہمیں امر است کہ تقاضاکرد کہ یک مصلح از آسمان بر ایشاں نازل شود۔و

ہم چنیں درپیشینیاں از اہل جرائم ہمیں عادت خدا تعالیٰ جاری ماندہ



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 397

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 397

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/397/mode/1up


وقد کتب اللّٰہ قصۃ قوم نوح وقوم إبراہیم وقوم لوط و

قوم صالح فی القرآن، وأشار إلی أنہم أُرسلوا کلہم عند الفتن

والفسوق وأنواع العصیان، وما عُطِّلتْ ہذہ السُنّۃ قطّ

وما بُدّلتْ، وما کان اللّٰہ نَسِیًّا کنوع الإنسان. فکفاک ہذا

لمعرفۃِ سُننِ اللّٰہ إنْ کنتَ تطلب دلیلا،3

3۔۱؂

ثم اعلموا رحمکم اللّٰہ أنی امرؤ قد أعطانی ربّی کلَّ ما ہو

من شرائط المصلحین، وأرانی آیاتِہ وأدخلنی فی عبادہ

الموقنین. وإنّہ أنزل علیّ برکاتٍ وأنار مکانی، وما بقی

لی مِن مُنْیۃٍ إلّا أعطانی. ویتمنّی الإنسان أن یکون من

بیت الریاسۃ والإمارۃ، ویکون لہ حسب ونسب، فأعطانی ربّی

وخداتعالیٰ درکتاب خودازبہرہمیں امرقصہ قوم نوح و قوم ابراہیم و قوم لوط

و قوم صالح نوشتہ است۔ و اشارہ کردہ است کہ ایں ہمہ انبیاء در وقت فتنہ

و بدکاری ہا فرستادہ شدند۔ و ایں سنت گاہے معطل نماندہ

و نہ تبدیل یافتہ و خداہمچو انسان فراموش کنندہ نیست و ترا ایں قدربیان ما

کفایت می کند اگر طالبِ دلیل ہستی چراکہ سنتہائے خدا را

تبدیل نیست۔

باز بدانید خدابرشما رحم کند کہ من چناں مردے ہستم کہ خدائے من مراآں ہمہ

چیزہا داد کہ ازشرائط مصلحاں می باشد۔و مرا نشانہائے خود بنمود و دربندگان

اہل یقین مرا داخل کرد۔و او از ہرگونہ برکت ہا برمن نازل فرمود و مکان مرا روشن کرد۔و

ہیچ آرزوئے من نبود کہ مرا نداد۔ و انسان آرزو می دارد کہ از خاندان ریاست

و امارت باشد و او را حسب و نسب بود پس خدائے من



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 398

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 398

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/398/mode/1up


ہذا الشرف کلّہ وما بقی لی طلب. وکذالک یتمنّی الإنسان

أن یکون لہ وجاہۃ فی الدنیا والدین، وکرامۃ وعزۃ فی أہل

السّماء و الأرضین ، فوہب لی ربّی عزۃ الدارین و شرّفنی

بشرف الکونین. وقد لا یری الإنسان مَوالِیَہ من وراۂ۔

ولا یکون لہ ولدٌ یرثہ بعد فناۂ، فیأخذہ غمّ وضجر و

کآبۃ لعدم أبناۂ، ویعیش حزینًا ویبکی فی مساء ہ و

رَواحہ، فما مَسَّنی ہذا الحزن لطرفۃ عین بفضل اللّٰہ

ورحمتہ، وأعطانی ربّی أبناءً لخدمۃ ملّتہ. وقد یہوی

المرء أن یُعطَی لہ دُرَرُ معارف وعلومٌ نُخَبٌ، وأن

یحصُل لہ نُضار وعَقار ونَشَبٌ، فوہب لی ربّی ہذہ کلہا

بکمال الإحسان والمنّۃ، وأنعم علیّ بنعم ہذہ الدار ونعم

ایں شرف بتمام و کمال مرا داد و ہیچ طلب مرا نماند و ہم چنیں انسان آرزو میدارد

کہ او را در دنیا و دین وجاہتے باشد۔ و نزد اہل آسمان

و اہل زمین او را عزتے باشد۔پس بخشید مراپروردگار من عزت ہردوجہاں و مرا بزرگی ہردوجہاں مشرف فرمود۔و گاہے انسان نمے بیند کہ بعد از مردن

او را فرزندے است کہ وارث اوست۔پس می گیرد او را غم و بے قراری

دل وشکستگی بوجہ نبودن فرزنداں۔وغمناک زندگی بسرمی کند و می گرید درشام و صباح

و بفضل الٰہی و رحمت او ایں غم مرا تایک چشم زدن ہم مس نکرد

و پروردگار من برائے خدمت دین خود چند پسر عطا فرمود۔ و گاہے

دوست می دارد انسان کہ او راگوہرہائے معارف و علوم برگزیدہ دادہ شود و آنکہ

زر و زمین و مال او را حاصل گردد۔پس مرا خدائے من باحسان و منت خود

ایں ہمہ داد۔ و برمن نعمت ہائے ایں دنیا و نعمت ہائے



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 399

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 399

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/399/mode/1up


الآخرۃ ، و أتمّ علیّ و أسبغَ مِن کل نوع العطیّۃ، وأعطانی

فی الدارَین حسنتَین من غیر المسألۃ. وقد یودّ الإنسان

أن یُعطی لہ محبّۃُ اللّٰہ کالعاشقین الفانین، ویُسقی مِن

کأس المحبوبین المجذوبین، وقد یحبّ أن یُفتَح علیہ أبواب

الکشوف والإلہامات، وأخبار الغیب والآیات، وتُستجاب

دعواتُہ بأسرع الأوقات، وتصدر منہ عجائب الخوارق والکرامات۔

ویکلِّمہ ربُّہ ویشرّفہ بشرف المکالمات والمخاطبات، فالحمد للّٰہ

علی أنہ أعطانی ذالک أجمعَ، ووہب لی کلَّ نعمۃ کنت

أقرأ ذِکرہا فی الکتب أو أسمع، وجعلنی من المقرَّبین۔و

و ہب لی علم الأوّلین والآخرین، و حلَّ عقدۃً من لسانی

وأَمْلَأَ بمُلَحِ الأدب بیانی، وحلَّی کلامی بحُلل البلاغۃ

آخرت انعام کردند و برمن ازہرقسم داد و دہش نعمت خود را تمام کرد۔وبے انکہ

ازو بطلبم درہر دو جہان خیر و خوبی مرا بخشید۔ و گاہے انسان دوست میدارد

کہ او را محبت الٰہی ہمچو عشاق فناشدہ دادہ شود و از جام

محبوبان و مجذوبان نوشانیدہ شود و گاہے دوست میدارد کہ برو درہائے

کشف و الہام و اخبار غیب و نشانہا کشادہ شوند و دعاہائے او

جلد ترقبول شوند۔ و ازو عجائب خوارق و کرامات صادر شوند

و او را پروردگار او شرف مکالمہ و مخاطبہ بخشد۔ پس حمد

خدائے را کہ او ایں ہمہ نعمتہا مرا بخشید۔ و ہرنعمتے کہ ذکر آں

در کتاب ہا می خوانم یا شنوم مرا ارزانی فرمود۔وازمقربان مرا گردانید۔

و مرا علم اولین و آخرین عطافرمود۔ و از زبان من عقدہ برداشت

و بہ نمکین گفتارہائے ادب بیان مرا پُر کرد۔ و آراستہ کرد کلام را بحلّہ ہائے بلاغت



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 400

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 400

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/400/mode/1up


وقوّی سُلطانی. فواللّٰہِ إن کلامی أبلغُ فی قلوب الناس

من ماءۃ ألف سیفٍ، فہذا ہو الذی وضعتُ الحرب بہا

وفتحتُ الحصونَ مِن غیر جبر وحیفٍ، وما کان لمخالف

أن یبرُز فی مِضْماری، ومَن برَز فمات قَعْصًا بإنکاری.

فالحاصل أن اللّٰہ کرّمنی بأنواع الصنیعۃ، ورزقنی

من نِعم الدنیویّۃ والدینیّۃ، وراعَی أموری بالفضل و

الکرامۃ، وأحسن مثوای بالتحنّن والرحمۃ، وبشّرنی بأن

عیونہ علیّ فی خَلْوتی ومُشاہَدی وفی کل حالی، وإنہ یرحمنی

ویمنّینی ویؤمّلنی عند أہوالی. وإنی أری کلَّ ما ہو عندہ

کأنہ ہو عندی وفی یدی، وإنہ کہفی وملجأی وتُرسی

وعَضُدی. وإنہ سَرَی فی قلبی وعروقی ودمی، و إنّی منہ

و قوی کرد حجت مرا۔پس بخدا کہ کلام من در دلہا آں اثر می کند

کہ صدہزارشمشیر نتواندکرد۔پس ایں ہماں چیزے است کہ بدو ضرورت جنگ نماند

و قلعہ ہا را بغیر جبر و ظلم فتح کردہ ام۔ و ہیچ مخالف را مجال نیست

کہ در میدان من بروں آید۔ و ہرکہ بروں آمد پس بلاتوقف بوجہ انکارمن بمرد۔

پس حاصل کلام این است کہ خداتعالیٰ مرا بقسماقسم احسانہامکرم کردہ است۔و مرا

از نعمتہائے دنیاودین رزق دادہ است۔ و از راہ فضل و بخشش

رعایت امورمن فرمودہ است وجائے آرام مرابرحم ومہربانی نیکوکردہ است۔ و مرا بشارت دادہ

است کہ چشم او در وقت خلوت و جلوت و بہرحال برمن است۔ و او بر من رحمت میکند

و بہ آرزو می آرد و امید می دہد در وقت خوفہائے من۔و می بینم کہ ہرچہ نزد اوست

گویاآں نزدمن است و در دست من است۔و اوپناہ من است وجائے گریز من وسپرمن

وبازوئے من۔و او سرایت کردہ است در دل من و رگہائے من و خون من۔ومن ازو



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 401

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 401

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/401/mode/1up


بمنزلۃ لا یعلَمہا الخَلق من عربی وعجمی وإنہ خلقنی و

خَلَقَ کلَّ قوّتی۔ فرجعتُ إلیہ مع ہذہ القوافل، وانہمرتُ

إلیہ کما ینہمر الماء من قُنن الجبال إلی الأسافل. وأحاطنی

فغُشِّیْتُ تحت رداۂٖ ، ومتَّعنی بأنوار جمالہ فأعرضتُ

عن أعدائی وأعداۂ. وإنہ نزَع عنی ثیابَ الوَسَخ والدَّرَن۔

ثم ألبسَنی حُلَلَ النّور واصطفانی لِذَاتِہٖ فی ہٰذا الزمن، وما

أبقی لی غیرَہ وہذا أعظمُ المنن ومن آلاۂ أنہ شرح صدری

وکمّل بدری، فما أصابنی ضجرٌ قط لأفکار الدنیا وہجومہا

وما أَحَسَّ أحدٌ کآبۃً علی وجہی وجبینی لِہُمُومِہَا وغمومہا۔

وإنّہ جعلنی مسیحًا موعودًا ومہدیًّا معہودًا، ففرَط

العلماءُ علیّ وقالوا مزوِّر کذَّاب، وآذَونی مِن کلّ باب۔

بداں منزلت ہستم کہ ہیچ انسانے آنرا نمی داندگو عربی باشد یاعجمی۔ و او مرا و تمام

قوت ہائے مراپیداکرد پس من باایں قافلہ ہاسوئے اوبازگشت کردم وسوئے اوچناں رواں شدم

کہ آب از بلندی ہائے جبال سوئے زیر می آید۔ و او بر من احاطہ کرد

پس من زیر چا در اوپوشیدہ شدم۔ومرا بانور ہائے جمال خود متمتع فرمود۔پس من ازدشمنان خود

و دشمنان او اعراض کردم و او جامہ ہائے چرک وریم از من دورکرد۔

باز حلّہ ہائے نور مرا پوشانید و دریں زمانہ برائے ذات خود مرا برگزید و

برائے من دیگرے را نگہداشت و ایں بزرگتراحسان او ست۔وازاحسان ہائے اویکے ایں است کہ او سینہ مرا منشرح کرد و بدر مرابکمال رسانید۔پس مرابرائے فکر ہائے دنیا گاہے دل تنگ نشدہ

و ہیچ کس بر رو و جبین من از بہردنیا شکستگی را مشاہدہ نہ کرد

پس او تعالیٰ مرا مسیح موعود و مہدی معہود گردانید۔ پس

علماء ایں دیاربرمن زیادتی کردند وگفتند کہ دروغ آرایندہ کذاب است وازہرجہت مراایذا دادند



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 402

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 402

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/402/mode/1up


وکذّبونی وفسّقونی وجہّلونی وما خافوا یوم الحساب۔و

سرَبوا إلی جہۃ وما تدبّروا الأحادیث وما فی الکتاب. وجُذِبَ

القوم إلی ہذہ الصائتِین وما استَقْرَوا طرقَ الصواب۔و

فرَضوا لہم من أموالہم وسُیوبہم لیداوموا علی رَدِّ کُتبی و

لیکتبوا الجواب، فما کان جوابہم إلا السبّ والشتم والذکر

بأسوأ الألقاب. ودعوتُہم لیبارزونی فی المیدان بفرسانہم

ولیسألوا عنّی ما اختلج فی صدرہم، وما خطر فی أمری

بجنانہم، فما خرجوا من بابہم، وما فصَلوا عن غابہم۔

وکان من شأنہم أن یُسفِر وجوہُہم ویتلألأ جباہُہم

بالمسرّۃ عند ہذہ الدعوۃ، و أن یبادروا إلیّ و یُفحِمونی

بالکتاب و السُنّۃ، و إنّ الحق یشجِّع القلوب المزْءُ ودۃ و

وتکذیب کردند و نسبت بہ فسق و جہل کردند۔ و از روزحساب نترسیدند۔ و

بطرفے واحد رفتند و در قرآن و حدیث تدبر نکردند۔و مردم

قوم مسلماناں سوئے ایں آواز کنندگان کشیدہ شدند و راہ ہائے صواب را نجستند و

برائے او شاں از مالہائے خود معین کردند تاہمیشہ رد کتب من کردہ باشند و

تاجواب بنویسند۔پس جواب ایشاں بجز ایں ہیچ نبود کہ دشنام ہا دادند و

بہ بد لقب ہا یاد می کردند۔ و ایشاں را خواندم تابسواران خود در میدان بیایند

وہرشک و شبہ کہ در سینہ ایشاں است وہرچہ در دل ایشاں گذشتہ ہمہ از من

بپرسند۔پس از در خود بیرون نیامدند و از خانۂ خود جدا نہ شدند

و می بایست کہ او شاں ازیں دعوت من خوش شدندے و روئے شاں و جبین شاں

از خوشی روشن شدے۔ و نیز می بایست کہ سوئے من جلدی کردندے و بکتاب

وسنت مرا ملزم کردندے۔وبہ تحقیق حق دلیری می گرداند دلہائے ترسندہ را ۔و



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 403

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 403

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/403/mode/1up


یفتح الأبواب المسدودۃ، و لکنہم کانوا کاذبین فی أقوالہم۔

ففرّوا مع عصیّہم وحبالہم. وقلتُ لہم جادِلونی بالکتاب

والسنّۃ، وإنْ لم تقبَلوا فبالأدلّۃ العقلیۃ، وإن لم تقبلوا

فبالآیات السّماویۃ، فما قبِلوا طریقًا من ہذہ الطرق الثلا ثۃ

وأخذ بعضہم یعتذرون إلیّ اعتذارَ الأکیاس، وجاء ونی تائبین وبایَعونی

ونجّاہم اللّٰہ من الوسواس الخنّاس. والبعض

الآخرون أصرّوا علی تکذیبی، وہمّوا بتمزیق جلابیبی، وقالوا

کذبتَ فیما ادّعیت، وکبُر ما افتریتَ، وإن کنتَ تزعم

أنّک من الصادقین، فأْتِنا بآیۃ توجب الیقین. وأصرّوا علی

سُءْلِہم وأبرمونی، وأحرجوا صدری وآذَونی، فأراہم اللّٰہ

آیاتٍ صریحۃً من السّماء ، فأبَوا وأعرضوا کما ہی سیرۃ الأشقیاء۔

می کشاید باب ہائے بستہ شدہ را مگر ایشاں در اقوال خود کاذب بودند

پس با عصاہا و رسن ہائے خود بگریختند ومن او شاں را گفتم کہ از روئے کتاب

و سنت بامن بحث کنند۔و اگر ایں طریق قبول کنند پس بدلائل عقلی بحث کنند و اگر ایں ہم قبول

نمی کنند پس بہ نشانہائے سماوی مقابلہ کنند۔پس ایشاں ازیں ہرسہ طریق اختیار نہ کردند

وآغاز کردند بعض اوشاں کہ عذرمی آوردند سوئے من ہمچو دانایاں۔ و نزد من

تائب شدہ آمدند۔ و خداتعالیٰ ایشاں را از شیطان نجات داد۔ و بعض

دیگر بر تکذیب من اصرار کردند۔ و قصد کردند بپارہ کردن چادرہائے من و گفتند

دروغ گفتی در آنچہ دعویٰ کردی و بزرگ افترا آوردی۔ اگر تو گمان می کنی

کہ از راستاں ہستی۔پس آں نشانہا بنما کہ یقین را پیدا کنند۔ و بر سوال اصرار

کردند و براں زور دادند۔ و مرا دل تنگ کردند و ایذا دادند۔پس خداتعالیٰ ایشاں را

نشانہائے صریحہ از آسمان بنمود۔پس سرزدند واعراض کردند چنانچہ سیرت اشقیا است



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 404

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 404

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/404/mode/1up


وجحدوا بہا واستیقنتْہا أنفسُہم وما آثروا طریق الاہتداء۔

بید أنہم نزَعوا عن إرہاقی، بعدما رأوا خوارقَ خَلّاقی، وقَلَّ

احتدادُ اللَّدَدِ و شدّۃ الخصام، بل جعل بعضُہم یخضعون

بالکلام، واتخذوا الأدب شِرعۃً، والتواضعَ مہجّۃً. وحُبِّبَ

إلیّ مُذْ أُمرتُ من اللّٰہ ذی الآیات، أن أعاشر النّاس بالصبر

و المداراۃ، و أن أبدی الاہتشاش، لمن جاء نی و ترَک

الاختراش. واتخذتُ لی ہذہ الشِرعۃ نُجْعۃً، ورجوتُ بہ

من العِدا تُؤدۃً۔ فَتَعرَّی کبرُہم کتعرِّی الجبال بعد انجیاب

الثلوج، وما بقی فیہم من الأدب المعروف المروج۔

وعجبتُ من قلبی کیف یأخذنی الرُحمُ علی ہذہ العِدَا۔علی

أنّی لم أَلْقَ منہم إلا الأذی. وقد أرادوا سفک دمی و

و انکار کردند و یقین کردہ بود دلہائے شاں و طریق ہدایت اختیار نہ کردند

مگر ایں است کہ او شاں جدا شدند از تنگ کردنِ من۔بعد زانکہ خوارق خدائے من دیدند۔وکم شد تیزی خصومت و سختی پیکار۔بلکہ بعض ایشاں در کلام نرمی اختیار

کردند و گرفتند ادب را طریقہ و تواضع را طریق و دوست داشتہ

سوئے من از وقتیکہ مامور شدم ازخدائے صاحب نشانہا کہ بامردم بہ صبر و مدارات

معاشرت کنم۔و اینکہ ظاہر کنم خورسندی و سرور را برائے آنکہ نزدم آمد

و عادت خراشیدن را ترک کرد۔و گرفتم ایں طریق را برائے خود غذا۔ و امید داشتم بدیں عادت از دشمنان آہستگی۔پس کبر ایشاں چناں ظاہر شد کہ بعد از انشقاق برف کوہ ہا ظاہر

می شوند۔ و در ایشاں آں ادب نیزہم نماند کہ معروف و رواجی است۔

و من از دل خود تعجب می کنم چگونہ مرا بر ایشاں رحم می آید باآنکہ

تحقیق من ازیشاں بجز ایذا ہیچ ندیدم۔و ارادہ کردند کہ خون من بریزند و



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 405

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 405

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/405/mode/1up


ہتک عِرضی وکَلّمونی بکلمٍ کالقَنا، ولبِسوا الصفافۃ، وخلعوا

الصداقۃ، وأقبلوا علیّ إقبالَ سباعِ الفلا، إلا الذین تابوا و

أصلحوا وکفّوا الألسن وعاہدوا أن یجتنبوا الفحش وأن

لا یترکوا التقٰی. وما أسألہم من أجرٍ لِیُظَنَّ أنہم مِن

مغرمٍ مثقَلون، وما أَمثُلُ بین یدیہم لیُعطونِ، ولی

ربٌّ کریم یُکَفّلنی فی کل حین، وأرجو أن أرحل من الدنیا

قبل أن أحتاج إلی الآخرین۔وواللّٰہ إنی جئت الناس

لِأ جُرَّہم من المَحْلِ إلی غرارۃ السُحب، و مِن الجہل

إلی العلوم النُخَب، ومن التقاعس إلی الطلب، و

من الہزیمۃ المخزیۃ إلی الفتح والطَرَب، ومن

الشیطان إلی اللّٰہ ذی العجب، وأرید أن أضَع مَرْہَمَ عیسٰی

عزت مرا بدرند و مرا بسخن ہائے ہمچو نیزہ ہا خستہ کردند و پوشیدند بے شرمی را و کشیدند از خود

جامۂ راستی را و ہمچو درندگان بیابان برمن حملہ کردند۔مگر آنانکہ توبہ کردند و

اصلاح دلہائے خود کردند و زبانہائے خود بند کردند و عہد کردند کہ ازبدی پرہیز خواہند کرد و پرہیزگاری را ازدست نخواہند داد۔واز ایشاں اجرخود طلب نمی کنم تاکسے خیال کند کہ ایشاں از

تاوانے زیربار مے شوند۔ و نہ روبرائے ایشاں می استم کہ مرا چیزے دہند و مرا

خداوندے کریم است کہ ہروقت متکفل حالِ من است۔و امید دارم کہ ازیں جہان بگذرم

پیش زانکہ کہ محتاج دیگرے شوم۔ وبخدا من برائے ایں آمدم کہ تا مردم را

از خشک سال سوئے بسیاری ابرہا بکشم۔ و از جہل ہا

سوئے علم ہائے برگزیدہ۔ و از باز پس رفتن سوئے جستن۔ و

از شکست رسوا کنندہ سوئے فتح و شادمانی۔ و از

شیطان سوئے خدائے صاحب عجب و می خواہم کہ درجائے خارشہا مرہم عیسیٰ بنہم



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 406

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 406

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/406/mode/1up


مَواضِعَ النُقَب۔ ولٰکنہم ما صالحوا ولفتوا وجوہہم إلی الخصام

ونصّلوا إلیّ أسہُمَ الملام، وصاروا سِباعًا بعد أن کانوا کالأنعام۔

إلا قلیل من الکرام۔وإنّی جئتُہم بآیات وقمتُ فیہم مقامَ المبلِّغین

ونصحتُ لہم نصحَ المبالغین، وکانوا من قبل یطلبون ہذہ الأیام

وإقبالہا، ویستَقْرُون دولۃَ السماء لیتفیّأوا ظلالَہا، ثم إذا أفضی

الحقُّ إلی دیارہم، ونزلت الرحمۃ علی دارہم لانتظارہم، فحرِجتْ صدورہم، وانطفأت نورہم. وإنّنا ألفَینا کثیرا منہم فی سجن

الجہل وترکِ الاقتصاد، فلا یریدون أن یتخلّصوا من ہذا

السجن ویتّخذوا سبل السَّداد، بل لہ باب من حدید التعصّب

والإعراض والعناد، فلذالک أوسعونی سبًّا وأوجعونی عتبًا۔

کہ خارشہارا ز بس مفید است۔مگر او شاں مصالحت اختیار نہ کردند وسوئے پیکار روئے خود بگردانیدند ونہادند پیکانہابرائے من تیرہائے ملامت را و ازحالت چارپایاں درندہ شدند

مگر اند کے ازکریماں۔ومن نزدشاں بہ نشانہاآمدہ ام ودرایشاں بجائے حکم رسانند گان ایستادم وبکوشش بسیار ایشاں را نصیحت دادم۔وپیش زیں طلب می کردند ایں روز ہا و اقبال

ایں روزہا را و می جستند دولت آسمان را تابسایۂ او در آیند۔پس چوں حق

تاولایت ایشاں رسید و رحمت بر ایشاں از وجہ انتظار ایشاں۔تنگ شدند

دلہائے شاں وفرو مرد نور ایشاں۔ وما اکثرے را از ایشاں در زندان

جہالت وترک طریق میانہ روی یافتیم۔پس نمی خواہند کہ ازیں زنداں خلاص شوند

وطریقہ درستی اختیارکنند بلکہ آں زندان را ازآہن تعصبات

اعراض وعناد ورے است۔ پس ازہمیں سبب بسیار دربسیارمرا دشنام دادند۔وبخشم گرفتن مرا دردمند کردند۔

* انّ مرھم عیسٰی ینفع انواع الحکّۃ والجرب والطاعون والقروح والجروح وغیرھامن

الامراض التی تحدث من فساد الدم رکبہ الحواریون لجروح عیسٰی علیہ السلام التی اصابتہ

من الصلیب۔ والمراد ھٰھنامن الحکۃ حکۃ الشکوک والشبھات کمالایخفی علی اللبیب۔منہ



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 407

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 407

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/407/mode/1up


فمثلہم کمثل الرجل الذی کان یُنفِد عمرہ فی کَمَدٍ، لخلُوِّہ عن

ولدٍ، وکان یحضُر الفقراء والعرّافین، ویستقری حیلۃً بدعاء

أو دواء للبنین، فلما منَّ اللّٰہ علیہ بحمل زوجتہ، وتحقّقَ أمر

حصول مُنْیتہ، رغِب فی الإسقاط قبل النتاج، لیضیع الولد

لشہواتٍ أرادہا ولیکسر الجنین کالزجاج. فالحق والحق أقول

إن ہذا ہو مثل الذین یؤذوننی من العدوان، ویَعْتَتِبون

الطریق ولا یطأون أقوَم الطرق وأسہلَہا للعرفان. وکانوا

یطلبون من قبل ویدْعون اللّٰہ کالعطشان، ثم شاہت الوجوہ

عند خروجی بقدر الرحمٰن. وکم من داع أَعْوَلُوْا کماخِضٍ

فی البکاء عند الدعاء ، وبلغت رَنَّتُہم إلی السماء . فاندلقتُ

عند ہذہ الدعوات، وبرَز شخصی بتلک الجذبات. وکنتُ

پس مثال او شاں مثال آں کسے است کہ عمرخود دراندوہ مے گذراند چراکہ اوراہیچ فرزندے نبود۔وبود کہ ہمیشہ در خدمت فقیراں وطبیباں می رفت وبرائے فرزنداں بہ دعا یا دواحیلہ

مے جست۔ پس چوں خدا تعالیٰ بحمل زن او بروے رحم کرد و امر حصول مراد او

متحقق شد۔رغبت کرد در ساقط کردن بچہ قبل از زادن۔تاکہ ضائع کند بچہ را

برائے شہوتہا کہ ارادہ آں کرد وجنین راہمچو آبگینہ بشکست۔پس راست راست می گویم کہ

کہ ایں خیال آں مردم است کہ از راہ ستم مرا ایذا می دہند۔وبر راہ دشوار ومشکل

مے روند و راست تر طریق را نہ میگیرند کہ بسہولت تمام تا برمعرفت مے رساند وبودند

کہ می جستند پیش زیں و می خواندند خداتعالیٰ را ہمچو تشنگاں باز بروقت خروج من

روہا زشت شدند بتقدیر خدائے رحیم۔وبسیاردعا کنندگان کہ ہمچو کہ زن درد زہ گرفتہ

بوقت دعا بہ بلند آوازگریہ ہاکردند۔وآواز شاں تابآسماں رسید پس بزودی بیروں آمدم

در وقت ایں دعا۔ و بروں آمد جسمم بدیں جذبہ ہا و من



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 408

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 408

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/408/mode/1up


غائبًا معدومًا ما ملکتُ لفظَ "أنا"، فکانت دعواتُہم ما أبرَزَنا و

ہَلْمَمَ بنا. ولما جئتہم کان من شأنہم أن یمتلؤا حبورًا۔و

أن یحمدوا اللّٰہ علی بعثی ویہنّئ بعضہم بعضًا سرورًا۔و

لکنہم أنکروا وسبّوا، وسعوا فی سبل التکفیر وخبّوا، حتی تبیّن

أنہم من الأعداء لا من الطلباء . فأعرضتُ عنہم کالیائسین۔

لما رأیتُ فی صیاغتہم دَجْلَ الغاشّین. وسیأتی زمان یتعلق

عالمٌ بأہدابی، ویتبرّک الملوک بمساس أثوابی. ذالک قَدَرُ

اللّٰہ ولا رآدَّ لقَدَرِہ. وما قلتُ ہذا القول من الہویٰ، إن ہو

إلّا وحی من ربّ السماوات العُلی. و أوحٰی إلیّ ربّی ووعدنی أنہ

سینصرنی حتی یبلغ أمری مشارق الأرض ومغاربہا، وتتموّج

بحور الحق حتی یُعجِب الناسَ جُبابُ غواربہا.

غائب ومعدوم بودم مالک نبودم لفظ انا را۔پس دعاہائے شاں بودند کہ بیروں آوردند مارا

و خواندند ما را۔ و چوں نزد شاںآمدم پس ازشان ایشاں بود کہ ازخوشی پرشدندے و

اینکہ بربعث من ستائش خدا تعالیٰ کنند ویک دگر را از خوشی مبارکباد گویند

مگر او شاں انکارکردند و مرا دشنام ہا دادند و در راہ تکفیر شرافتند تاآنکہ روشن شد کہ

ایشاں از دشمناں اند نہ از طالباں حق۔پس ازایشاں ناامید شدہ روگردا نیدم

چراکہ من در زرگری ایشاں طمع خیانت کنندگاں دیدم۔ وعنقریب آں زمانہ خواہد آمد کہ

جہانے بدامن من خواہد آویخت وبادشاہاں بسودن جامہ ہائے من برکت خواہند جست۔ایں تقدیر الٰہی است وہیچ شخص او را ردّ نمی تواندکرد۔وایں قول را ازہوائے نفس نگفتم ایں چیزے نیست

مگر وحی خدائے آسمان ہا و وحی فرستاد رب من سوئے من و وعدہ فرمود کہ

او مرا مدد خواہد داد تابحدے کہ امرمن بہ مشرق و مغرب خواہد رسید۔و دریاہائے راستی

بموج خواہند آمد تاآنکہ حبہ ہائے برترطبقہ ہائے موج اومردم را درتعجب خواہندانداخت۔



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 409

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 409

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/409/mode/1up


ہذا ما أردنا أن نکتب شیئا من مفاسد ہذا الزمان۔و

نزّہْنا کتابنا ہذا عن إزراء الأخیار الذین ہم علی دین من

الأدیان، ونعوذ باللّٰہ من ہتک العلماء الصالحین، وقدح

الشرفاء المہذّبین، سواء کانوا من المسلمین أو المسیحیین

أو الآریۃ، بل لا نذکر مِن سفہاء ہذہ الأقوام إلا الذین

اشتہروا فی فضول الہَذَر والإعلان بالسیءۃ. والذی کان

ہو نقیَّ العِرض عفیف اللسان، فلا نذکرہ إلا بالخیر ونُکرمہ

ونُعزّہ ونحبّہ کالإخوان، ونسوّی فیہ حقوق ہذہ الأقوام

الثلا ثۃ، ونبسط لہم جناح التحنن والرحمۃ، ولا نعیب

ہؤلاء الکرام تصریحًا ولا تعریضًا رعایۃً للأدب، فإن فی المَعاریض لمندوحۃً عن الکذب. ولا نغتاب المستورین قط، ولا نأکل أبدًا

ایں آں سخنانے اند کہ ارادہ کردیم کہ آنہارا دربارہ مفاسد ایں زمانہ بنویسیم۔و

ماایں کتاب را از عیب گیری آں گروہ نیکاں منزہ داشتیم کہ بر دینے از ادیان

قائم اند۔و ما پناہ بخدا بجوئیم کہ ہتک علماء صالحین کردہ باشیم یا عیب گیری

شریفاں اہل تہذیب کنیم خواہ از مسلماناں باشند یا عیسائیاں یا

از قوم آریہ بلکہ مااز سفیہان ہرقوم ذکر ہماں فرقہ سفہا مے کنیم کہ در زیادت

بیہودہ و اعلان بدی مشہور اند۔ و آنکہ از عیب

سفاہت و بد زبانی بری باشد۔ ما او را بجز خیریاد نمے کنیم۔

وایں حق ایں ہرسہ قوم مسلماناں و عیسائیاں وہندوآں

را می دہیم وبرائے او شاں بازوئے مہربانی و رحمت مے گستریم۔ و ایں بزرگاں را

نہ بہ تصریح و نہ بطور اشارۂِ بد یاد می کنیم تا از ادب دورنیفتیم۔ زیرانکہ در طریق اشارات

نیز ہم رنگے از دروغ است و ما ہرگزعیب آناں نمی برآریم کہ بظاہر صورت نیک اند و ما



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 410

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 410

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/410/mode/1up


لحم العبیط من غیر العارضۃ، الذین عرضوا أنفسہم لکل نوع السیئات وأعلنوہا علی رؤوس الشاہدین والشاہدات، ولا یزالون یقعون

فی أعراض الناس، ویجعلون دینہم تُرْسًا عند إظہار ہذہ الأدناس۔

وتجد فی کل قوم کثیرا من ہذہ الفِرقۃ، فإن کنت لا تعرف

فاستعرِض الأقوام کلہم، وسَلْ مَن شئت عن ہذہ الحقیقۃ۔

وإنہم مِن عُرْض الناس وعامّتہم، لیس لہم قدر فی أعین شرفاء

الأقوام، یسبّون الأکابر ویُکثِرون اللَغَطَ بوہم من الأوہام۔

تراہم باکین تحت ذلّۃ وخصاصۃ، ویکون مدار مذہبہم

حطامَہم فیبدّلونہ بہ ولو بقُصاصۃ. فالحاصل أنا ما ذمّمنا

فی ہذہ الرسالۃ، إلا الذین یجاہرون بمعاصیہم ویجترؤون

کالبغایا علی أنواع الخباثۃ، ویُظہِرون عیوبہم وعاداتِہم الشنیعۃ

گوشت تندرست جانورہرگزنمی خوریم۔ہاں گوشت بیماراں خوراک ماست ومرادازعارضہ آں گروہے است کہ ہرقسم بدی را بلا تکلف مے کنند وبطور علانیہ ارتکاب فسق مے کنند۔وہمیشہ قصد شاں ہمیں مے ماند کہ مردم را

بے آبروکردہ باشند۔و دین خود را بوقت ظاہرکردن ایں ریمناکی ہا بطور سپر مے کنند۔

و در ہر قوم بسیار کس ازیں فرقہ خواہی یافت۔پس اگر تو ایں را نمی شناسی

پس ہمہ قوم ہا را بپرس و ہر کرا خواہی ازحقیقت ایشاں سوال کن

و ایشاں از عامہ مردم ہستند و درچشم شرفاء قوم ہا ہیچ قدر شاں نیست۔

اکابر را دشنام ہا می دہند و بادنی وہمے بسیار شور مے افگنند۔

خواہی دید ایشاں را گریہ کنندگان زیر ذلت و درویشی۔ومدارمذہب ایشاں

مال حقیر دنیامی باشد پس باندک چیزے تبدیل مذہب می کنند۔پس حاصل کلام ایں است کہ ما دریں رسالہ ہماں مردم را بدگفتیم۔کہ علانیہ ارتکاب معصیت می کنند و ہمچو زنان بازاری

بر ہر نوع ناپاکی دلیری مے نمایند۔ و عیب ہا عادات قبیحہ خود را



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 411

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 411

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/411/mode/1up


فی وسط الأسواق، ویکشفون ما ستر اللّٰہ علیہم ویبلّغون خفایا

عیوبہم إلی الآفاق. فلا غِیبۃَ لفاسقٍ مجاہِرٍ عند العاقلین۔

فإنہم خرّبوا بیوتہم بأیدیہم کالمجانین. وکلّ ما قصصنا

علی الخَلق مِن قصصِ أشرار ہذہ الزمان فی الکتاب، فلا نعنی بہا

إلّا نفوس ہذہ الأحزاب. وإنّا بَراءٌ مِّن تہمۃ ذمّ المستورین

القلیلین، و نُفوّضہم إلی عالِم العالمین، وإنما نذمّ الذین

یفعلون السیئات معلنین وأیّ رجل یشکّ فی ہذاأن

السیئات قد کثرت فی زمننا ہذا مع فساد العقائد، وما

فینا إلا من یصدّق ہذا، فسَلْ من العامۃ والعمائد۔و

کثرت الفِرق الضالّۃ، وتراء ت فی کل طرفٍ الضلالۃُ۔

وأکل المتعصّبون القذر کما تأکل الجَلّالۃُ. والأصل فی ذالک

در وسط بازارہا ظاہر می کنند۔و مردم را آں گناہ ہا وانمایند کہ خدا برایشاں پوشیدہ است

وعیب ہائے پوشیدہ خود راتادوردراز ملک ہاشہرت می دہند۔ پس نزد عاقلاں ہرچہ دربارہ کسے گفتہ شود کہ خود گناہ خود فاش میکندآں عیب نیست۔زیراکہ او شاں خودخانہ ہائے خودراہمچودیوانگاں خودراخراب کردہ اند۔وہمہ آں قصہ ہا

کہ دریں کتاب بہ نسبت اشرار ایں زمانہ بیان کردیم۔ پس مرادما ازاں

ہمیں گروہ ہا ہستند۔ و ما ازیں تہمت بری ہستیم کہ مردم مستور را

کہ قلیل اند بدیاد کردہ باشیم۔و او شاں را بسوئے خدامی سپریم۔ وما مذمت آناں می کنیم

کہ بطورآشکارا ارتکاب بدی ہا میکنند۔وکدام انسان دریں شک تواند کرد کہ

بدی ہا دریں زمانہ بسیارشدہ اند و با ایں ہمہ عقائد نیز فاسد گشتہ۔و

در ما ہیچ کس چنیں نیست کہ تصدیق ایں امر نکند پس از عوام و خواص بپرس۔و

فرقہ ہائے ضالہ بسیارشدند۔ و درہرطرف ضلالت پدید آمد

ومردم متعصبان خوردن نجاست رواداشتند چنانکہ گاوپلید خوارنجاست می خورد۔ واصل دربیان ایں ضلالت ہا



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 412

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 412

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/412/mode/1up


ما رُوی عن سیدنا خیر الأنام، وأفضل الأنبیاء الکرام، وہو أنہ قال صلی اللّٰہ

علیہ وسلم حین أخبر عن أواخر الأیام: لَتَسْلُکُنَّ سُنُنَ مَن قبلکم

حَذْوَ النعل بالنعل۔ وأرادعلیہ السلام مِن ہذا أن المسلمین

یشابہونہم فی جمیع أنواع الدجل والجُعْل، وقال لتأخُذُنّ مثلَ

أخذِہم إنْ شِبرًا فشبرًا وإنْ ذراعًا فذراعًا، وإنْ باعًا

فباعًا، حتی لو دخلوا جُحْرَ ضَبٍّ لدخلتموہ معہم. ولا یخفی

علی العالمین أن بنی اسرائیل قد افترقوا علی إحدی وسبعین فرقۃ

فأوجبَ منطوقُ ہذا الحدیث أن تکون کمثلہا فرقُ أُمّۃِ

سیدنا خاتم النبیین عِدّۃً۔وہذا الافتراق لم یکن فی القرون

الثلاثۃ من قرن النبوّۃ إلی قرنِ تَبَعِ التابعین، بل ظہر بعد

تقاد* الأعوام والسنین، ثم ازداد یومًا فیومًا حتی کمل فی ہذا الزمان۔

آں حدیثے است کہ ازبزرگ ترین پیغمبراں جناب نبی صلی اللہ علیہ وسلم مروی شدہ۔و او ایں است

کہ آنجناب درحالات زمانہ آخری چنیں فرمودہ است۔شمابرطریقہ کسانے خواہید رفت کہ پیش

ازشما گذشتہ اند۔وایں متابعت ہمچو برابری نعل بانعل خواہد بود و ازیں حدیث آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم ایں ارادہ فرمودہ است کہ ہرچہ پیشینیاں ازجعل ودجل وفسق وفجورکردہ اند شما نیز ہم آں ہمہ خواہید کرد۔وفرمودکہ شما خواہید گرفت دراعمال واقوال ومذہب مانندگرفتن ایشاں اگر یک بالشت بود۔پس شما ہم بالشت واگر بقدر درازی دست بودپس شما ہم بقدر درازی دست تجاوزخواہید کردبحدے کہ اگر اوشاں درسوراخ سوسمارخزیدہ باشند شما ہم خواہید خزید۔وبرعالمان پوشیدہ نیست کہ بنی اسرائیل بریک وہفتاد فرقہ تقسیم شدہ بودند

پس منطوق ایں حدیث واجب کرد کہ فرقہ ہائے سیدناجناب خاتم الانبیاء صلی اللہ علیہ وسلم

ہم بریں مقدار باشند۔ و ایں اختلاف فرقہ ہا در قرون

ثلاثہ کہ تازمانہ تبع تابعین ست نبود۔ بلکہ بعد از گذشتن

سالہاپدیدآمد۔بعض روزبروز زیادہ شد بحدے کہ دریں زمانہ بکمال رسید



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 413

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 413

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/413/mode/1up


بما زاد الغِلُّ ونُزِعَ العلم من صدور الرجال والنسوان، واتخذ

الناس أئمّتَہم جُہّالًا، الذین ما أُعطُوا علمًا ولا کأہل القلوب

حالًا، فضلّوا وأشاعوا ضلالا. ونری أنّ شوکۃ الدین وصِیتَ

جَدِّ رَبِّنا قد أَرَزَتْ إلی الحجاز، کما تَأْرِزُ الحیّۃُ إلی جُحرہا عند

الأوشاز، ما بقی عظمۃُ الدین وعزّۃ حدودہ إلا فی مکّۃ والمدینۃ

وتری فیہما أطلال ہذہ العمارۃ کعقیانٍ قلیلٍ من الخزینۃ۔

وإن کنّا نری بعض بدعاتٍ أیضا فی ہذہ الدیار فیؔ قلیل من العباد

ولکن قد طرأ أضعافُ ذالک علی غیرہا من البلاد. ثم مع ذالک

لا نجد ریح قوّۃ الإسلام وعِرضہ إلّا فی تلک الأرض المقدسۃ۔

وأما الأرضون الأخری فلا نراہا إلّا کالأماکن المنجّسۃ فالحاصل

أن الذنوب کثرت فی ہذا الزمان مع ترک الحیاء ، بل ہی أُدخلتْ

چراکہ کینہ زیادہ شد وعلم ازسینہ ہائے مرداں و زناں کشیدہ شد۔ومردم آناں

را امام خود گرفتند کہ علم وعقل نہ می داشتند و نہ او شاں ہمچو اہل اللہ حال می داشتند

وگمراہ شدند وگمراہی راشائع کردند۔ و می بینیم کہ شوکت دین و آوازۂ بزرگی

ربّ ما بازپس آمد سوئے مکہ ومدینہ ونواح آں چنانکہ مارباز سوئے سوراخ بوقت سختی ہا بازپس

می آید۔باقی نماندہ است عظمت دین و عزت حدود او مگر در مکہ و مدینہ

و دریں ہردوشہرآثارباقیہ ایں عمارت خواہی دید مانند زر قلیل یا زر خزینہ

واگرچہ مابعض بدعات دریں ملک ہم در بعض مردم مے بینیم در اندک مردم

مگر در دیگر بلاد چند درچند ازاں زیادہ ایں بدعات رامے یابیم۔باز با ایں ہمہ

خوشبوئے قوتِ اسلام و رائحہ طیبہ آں درہمیں زمیں پاک مے یابیم۔

وزمین ہائے دیگر کہ ہستند می بینیم کہ ہمچو مکان ہائے نجس نمودارشدہ اند۔پس حاصل کلام ایں است کہ دریں زمانہ گناہاں بسیار شدند و ترک حیا علاوہ براں بلکہ ایں گناہاں



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 414

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 414

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/414/mode/1up


فی العقائد والآراء ، وجاہرَ الناس بہا وصار الزمن کاللیلۃ

اللیلاء . وعلی ذالک تری القسوس یُضِلّون الناس بأغلوطات

فی تحریر وبیان، ویعرِضون علی الناس أموالہم وبناتًا من

أہل صلبان، ویرغّبونہم فی ملّتہم بعقار وعِقْیان، ویزیّنون

حُرّیّتَہم فی أعینہم ویسقُونہم من ألطفِ مُدامۃ، فیری

المرتدّون أن الصوم والصلاۃ و العفّۃ کانت علیہم کغرامۃ۔

فالملخص أن الکفر یحارب کمثل ہذا والحرب سِجال۔

واللّٰہ غیور لدینہ فکیف یصدر منہ اعتزال۔

وما ینقضی یوم إلا والبدعات تتجدّد، والعدوّ

یحرّف الکلم ویتزیّد. وافترقت الأُمۃ الإسلامیۃ ورکِب

کلّ أحد جُدّۃً من الأمر، فذہب رجال إلی قوانین القدرۃ

درعقائد ورائے ہاداخل کردہ شدند۔ومردم علانیہ ارتکاب آں می کنند۔ پس ایں زمانہ چناں شدہ است کہ شب تاریک کہ دراں ہیچ نورے نباشد۔ وبالائے ایں ہمہ می بینی کہ پادریاں گمراہ مے کنندمردم رابہ مغالطہ ہا درتحریر وبیان وپیش می کنند برمردم مال ہائے ایشاں را و دختران عیسائیاں۔

و در مذہب خود ایشاں را بزر و زمین می دہند۔ و زینت می دہند

درچشم او شاں آزادی وبے قیدی خود را و لطیف ترشراب ایشاں را می نوشانند۔پس می بینند

مرتداں کہ صوم و صلوٰۃ و پرہیزگاری بر ایشاں ہمچو تاوانے بود۔

پس حاصل کلام این است کہ از طرف مخالفاں ایں قسم جنگ شروع است ودرجنگہاہمیں اصول است کہ ہیچ فریق فارغ نمی نشیند بلکہ ہرحملہ رابمناسب آں جواب می دہد۔وخدا برائے دین خودغیرت می دارد۔پس چگونہ ازوکنارہ کشی صادر شود وہیچ روزے نمی گذرد مگر بدعات تازہ می شوند۔ و دشمن تحریف

می کند و از پیش خود زیادتی ہا می تراشد۔ و فرقہ فرقہ شد گروہ مسلماناں وہریکے در

امردین راہ دیگر اختیارکرد۔پس بعض مردم از گروہ ہا بر مذہب نیچریہ



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 415

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 415

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/415/mode/1up


والفطرۃ من الزُمَر، وقالوا لن نقبل معجزاتِ الأنبیاء والکرامات، فإنہا قصص لا یصدّقہا قانون الفطرۃ ولا نجد نموذجًا منہا فی سلسلۃ المشاہدات. واختار قوم سوادًا أعظمَ ولو جمع الأشرارَ، و

قالوا مَن سلَک الجَدَدَ أَمِنَ العِثارَ۔ولا یعلمون

أنّ الإجماع قد کان إلی زمن الصحابۃ، ثم حدث الفَیجُ الأعوجُ

و انحرف کثیر منہم من الجادّۃ، و لذالک اشتدّت

رفتند۔وگفتند کہ مامعجزات انبیاء وکرامات ہرگز قبول نمے کنیم چراکہ ایں ہمہ

قصہ ہا ہستند و قانون فطرت آنراتصدیق نمے کند وہیچ نمونہ آنہادرسلسلہ مشاہدات نہ می یابیم

و قومے دیگر گروہ عظیم را اختیار کردند گوآں گروہ ازمردم شریر پرباشد۔و

گفتند ہرکہ طریق مستوی رااختیارکردیعنی پنجہ بِاجماع زداواز لغزشہادرامن بماند۔ونمی دانند

کہ اجماع تا زمانۂ صحابہ رضی اللہ عنہم بود۔ باز فیج اعوج پیداشد

و بسیار کس از صراطِ مستقیم منحرف شدند۔ و از ہمیں سبب ضرورت

ہٰذا مَثل من أمثال الجاہلیۃ، یُضرَب حثًّا علی الاتّباع، والغرض منہ مدحُ الإجماع۔و

ایں مثالے است ازمثالہائے زمانہ جاہلیت کہ می زنند تارغبتِ عمل آں دہند۔وغرض ازاں ستائش اجماع است۔و

قالوا مَن شذَّ وانفرد عن الجمہور، فمَثلہ کمثل رجل نزل بتَلْعۃٍ وما نزل بنَجْدٍ من

گفتند کہ ہرکہ منفردماندوازجمہورعلیحدہ ماند۔پس مثال اومثال آں کسے است کہ درزینے شامل شد کہ آنجاسیلاب ازبالائے کوہ

الحُسور، فجاء السیل وجرَف بہ مع جمیع ما کان من البَعاع؛ فالغرض أن المرء علی خطر

می آیدوزرماندگی برزمین بلندفروکش نشد۔پس سیلاب آمدواورا وہمہ متاع اورا بیکبارگی ببرد۔پس غرض ازیں مثل ایں است کہ

فی الانفراد وفی التِلاع. ہذا وأنا أقول إن ہذہ الأمثال لیست فی کل محلّ واجبۃ الاتّباع، وإنہم

انسان درحالت تنہائی ودرحالت نزول درمکان نشیب وادی وسیلاب گاہ جبال درخطرہ می باشد۔ایں مثل است مگر من میگویم کہ

ما فہموا مواردہا وما نطقوا إلا کالشاع۔وماآمنوابالنبیین الصادقین المنفردین وصالواعلیہم کالسباع۔منہ

ہمچو ایں مثال درہرجاواجب العمل نیستند۔ندانستندکہ موردہائے ایں مثالہاچیست وہمچو نادانے سخن گفتند۔وانبیا را منفرد

وتنہادانستہ بدوشاں ایمان نیاوردند وہمچو درندگان حملہ کردند۔منہ



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 416

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 416

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/416/mode/1up


الضرورۃ إلی بعث الحَکَمِ من الرحمٰن، وکان ذالک وعدٌ من اللّٰہ

المنّان. فإنّ القوم جعلوا القرآن عِضِینَ، وادّعٰی بعضہم أنہم من

المحدِّثین، وشمّروا عن ذِراعَیہم لتخطیۃ المقلِّدین، وقوم

آخرون یقولون إن الإسلام قد بطُل فی ہذا الزمان شَرْعُہ۔

وتجدّدَ ضَرْعُہ، وقالوا ما ہو إلا کسَمَرِ البارحۃ، ولیس کمَرْہَمِ

القروح بل کالأشیاء القارحۃ. وقد بثّوا تلک الآراء ، ونثّوا

ہذہ الأہواء۔فانظر کیف تمادَی اعتیاصُ المسیر، وسرَتْ

ہذہ العقیدۃ فی أکثر الناس من الفقیر و الأمیر، و صارت

الشریعۃ کبئر معطَّلۃٍ ومِصرٍ حصیدٍ فی أعین الحکام۔

فلا یُحرَزُ جَنَی عُودِہا کما ھو حقُّہا مِن دُوَل الإسلام، وما

نری مَلِکًا من ملوک ملّتنا عند الأثام أن یراعی

شدکہ خداتعالیٰ برائے رفع اختلافات حَکم کنندہ را بفریسد۔و ایں از طرف خداتعالیٰ وعدہ بود

چراکہ قوم مسلماناں قرآن را پارہ پارہ کردند۔و قومے دعویٰ کرد کہ ایشاں از محدثاں

ہستند۔و برائے خطاوار قرار دادن مقلدین آستین از ہر دو دست خود برجنبیدند و قومے

دیگر پیدا شدہ اند کہ میگویند کہ شرع اسلام در ایں زمانہ باطل شدہ است۔

ودرپستان اوہیچ شیرنماندہ۔وگفتند کہ شریعت ہمچو افسانہ شب گذشتہ است وہمچو مرہم زخمہا

نیست بلکہ خودزخم پیداکنندہ است۔و او شاں ایں رائے ہا را در مردم شہرت دادہ اند۔و ایں

ہواہائے نفس را فاش کردہ اند۔پس بہ بیں کہ چگونہ پیچیدگی راہ و دشواری آں دراز شد۔و

ایں عقیدہ در اکثر مردم از فقیر و امیر سرایت کردہ است۔و

شریعت ہمچو چاہ بیکار و شہر ویران گردید در نظر حکام۔

و حاصل نمے شود میوہ شاخ او از دولتہائے اسلام چنانکہ حق او ست۔ و

ہیچ شاہے از شاہان اسلام بوقت سزائے گناہ نہ می بینیم کہ بر وقت



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 417

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 417

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/417/mode/1up


حدود الشریعۃ عند تنفیذ الأحکام، بل یتوغّرون غضبًا

إذا وُعظوا لہذہ السبیل، ولا یخافون قہر الرب الجلیل۔

یقطعون الأنوف ویفقَؤون العیون، ویحرقون بأدنی جرمٍ و

یُغرِقون، ومع ذالک لا یستَقْرُون الیقین ویتّبعون الظنون۔

یُذبَح کثیر من الناس عند اشتعالہم، وقَلَّ مَن غُمِرَ بنوالہم۔

یقتلون الناس بقُصاصۃ، ولو کانوا من ذوی خصاصۃ۔وإذا

اعترتْہم شبہۃ فی خیانۃِ رجل من الرجال، فلیس عندہم

جزاء ہ مِن غیر سفک الدم والاغتیال. یُسلِمون البَراءَ للکُرَب۔

ولا یخافون اللّٰہ ویوم نزول النُوَب. لا یراعون العدل عند

المکافأۃ، و لا یمیلون من المَصافّ إلی المصافاۃ۔لا یعلمون

شرائط أرباب الأمر والسیاسۃ، وما أُعطوا حظًّا من الفراسۃ۔

صادر کردن احکام رعایت حدود شریعت کند۔بلکہ ازغضب افروختہ مے شوند

چوں برائے ایں راہ وعظ کردہ شود۔و از قہر خداتعالیٰ نمے ترسند۔

بینی ہا مے برند و چشم ہا کور مے کنند۔ و بادنیٰ جرم میسوزانند

وغرق میکنند۔ و بایں ہمہ یقین را نہ می جویند وپیروی ظن می کنند۔

بسیار مردم وقت غضب شاں ذبح مے شوند۔و کمتراست آنکہ از عطیۂ شاں بہرہ داشتہ

باشد۔مردم را برائے اندک چیز قتل می کنند۔اگرچہ ازناداراں ومفلساں باشند۔وَ ہرگاہ

اوشاں را بہ خیانت کسے شبہ پیدا می شود۔ پس نزد شاں

سزائے آں شخص بجز خون ریختن وکشتن ہیچ نیست۔مردمان بے گناہ وپاک رابہ اندوہ ہا می سپرند و از خدا و از روز فرود آمدن مصیبت نہ می ترسند۔در وقت پاداش رعایت عدل

نمی کنند۔وازجنگ سوئے صفائی محبت میل نمی کنند۔نمی دانند کہ

اہل حکومت وسیاست را برکدام شرائط پابندباید بود۔وہیچ بہرہ ازدانست ایشاں را نہ دادہ شد



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 418

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 418

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/418/mode/1up


یقولون إنّا نحن المسلمون، ویعملون علی رغم وصایا الإسلام ولا

یخافون۔ یداومون علی السِیَر التی تُبایِنُ الورع والتقاۃ، و

لا یبالون الصوم ولا یقربون الصلٰوۃ. لا یأخذون سبل العدل عند

رؤیۃ عثرات الناس، ولا یحزُمون عند تطلُّب المَثالب و

یتّکؤن علی السُّعاۃ الذین ہم کالخنّاس. وکثیر منہم ینفدون

أموال الرعایا فی الشہوات، ویأخذون بالظلم ثم ینفقونہا

فی مواضع الہَنات. ولا یراعون مواقعَ البِرّ ویتمایلون علی

الإسراف، وما تراہم إلا فی مواضع اللعب واللہو لا علی سُرر

الإنصاف. ولا شک أن سیئات الملوک ملوکُ السیئات

لِما یبلغ أثرہا إلی العجائز والأیتام والصالحین والصالحات۔

وکم من رجال یخمُلون بظلمہم بعد النباہۃ، ویُزدَرون

می گویند کہ مامسلمان ہستیم۔ و بر عکس وصیتہائے اسلام عمل مے کنند و

نمی ترسند۔ براں سیرتہا مداومت می کنند کہ مخالف تقویٰ وپرہیز گاری ہستند۔ و

حاضرمسجدہا نمی شوند و نماز را قریب نمی آیند۔بروقت دیدن لغزشہائے مردم

راہ عدل نہ می گیرند۔وبرجستن عیب ہاہمہ زورخودمی افگنند ودروقت عیب جوئی طریق احتیاط نگاہ نمی ورزند و بر بدگویاں تکیہ می کنند کہ ہمچو شیطان اند۔و بسیارے ازیشاں مال ہائے

فراہم آمدہ از رعیت را درشہوات خرچ میکنند۔وبظلم مے گیرند باز در جاہائے بدی

خرچ مے نمایند۔ و محل نیکی را رعایت نمی کنند و بر اسراف

زورمے دہند۔ و ایشاں را نخواہی دید مگر بر در مکان ہائے لہوولعب نہ بر تخت ہائے

انصاف۔پس ہیچ شک نیست کہ بدی بادشاہاں بادشاہ بدی ہاست

چراکہ اثرِآں بدی ہا تا بیوہ زنان ویتیمان ونیک مردان ونیک زناں مے رسد

وبسیار مردم اند کہ بباعث ظلم ایشاں پس ازناموری وبزرگی گمنام می شوند بوجہ رد کردن ایشاں



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 419

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 419

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/419/mode/1up


لِرَدِّہم بعد الوجاہۃ. وتراہم یضیّقون علی النّاس سبیل

لقاۂم بالبوّابین، فیجد إلی السِّعایۃ طریقا کثیرٌ من

الساعین، ویأتون أبوابہم ویدّعون ثبوتا وتحقیقًا، لیطلُبوا

لشَمْلِ غریبٍ تفریقًا. ویختلقون أضالیل ویلفّقون أباطیل

فیُجہِزون بہا الضعفاءَ المجروحین، ویؤلمون المتألّمین۔و

یعقّبون الأزواجَ علی أزواج، ولا یراعون حقوقہن ویذبحونہن

کنِعاج. لا ینظرون إلی البلاد کیف خربتْ وتشعّثتْ، وإلی الرعایا

کیف تعکّستْ وتعلّثتْ، وإلی الأجناد کیف نصَبتْ ووصَبتْ

وإلی الجیاد کیف عطلَتْ وعطِبتْ. ولا یترکون درہما ممّا

وظّفوا علی ضِیاع الرعیّۃِ ولو ہلکتْ دوابّہم وضاعت

زروعہم من الآفات السّماویۃ أو الأرضیۃ، ویعاقبون للخراج

بعد ازوجاہت حقیر شمردہ می شوند۔وبرمردم راہ ملاقات بدربانان تنگ مے کنند۔

پس غمازاں موقع غمازی مے یابند۔

و بر در او شان آں غمازاں مے آیندومے گویند کہ ما فلاں امر را بثبوت رسانیدیم تاکاروبار

وسلسلہ مظلومی را برہم زنند۔وسخنانے دور ازراستی می تراشند وامور باطلہ راباہم پیوند می دہند

پس بداں افتراہا مردمان ضعیف خستہ حال رامے کشند و دردمنداں را درد مے رسانند

و زن ہا بر زن ہا مے کنند۔ و رعایت حقوق شاں نہ می کنند و ہمچو میش ہا

ذبح می نمایند۔سوئے ملک نمی بینند کہ چگونہ خراب شد وپراگندہ شد و نمی بینند سوئے رعایا

چساں برجائے خود خشک شدندوامرشاں مختلط گردید۔وسوئے لشکر ہا کہ چگونہ دررنج وتکلیف اند وسوئے گردنہاچگونہ معطل شدند و در رنج افتادند۔و نمی گذارند یک درہم ازاں مال

کہ برآب و زمین رعیت مقرر کردہ اند و اگرچہ مویشی ایشاں مردہ باشند و زراعتہا

ضائع شدہ باشند از آفاتِ سماوی یاارضی۔ و در شکنجہ می کشند برائے خراج



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 420

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 420

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/420/mode/1up


ولو لم یتعہّد الأرضَ العِہادُ، وأمحَلَ المُلکُ وذابت من

الجوع الأکبادُ، ولو أعوزَت العُلوفات، وعزَّت الأقوات۔و

لا یبالون حتی تہلِک الرعایا أو تلفَظہم أرضٌ إلی أرض لشدائد

امتراءِ المِیرۃ، و یتیہون مع صبیانہم سائلین علی ضعفٍ

من المریرۃ، و لا یملکون فتیلا و لا یجدون إلیہ سبیلا۔

لا یبقی لہم متاع لیستظہروا بہ علی الأیام، ولا ضِیاع

لِما ینہَبہ سَنَۃُ جَمادٍ وجوعٌ صائلٌ کالضِرغام، وعدمُ الرِّیف

ومنْعُ بیعِ الأرض مِن الحکّام. وتشتدّ البلیّۃ حتی تُسقِط

النساءُ الْأَجِنّۃَ، ویُعوِل الأبناءُ ولا یجدون المِیرۃ. ومع ذالک

یستَقْریہم الشرطیّون لخراجِ المَلِکِ و یأخذونہم أخذۃً رابیۃ۔

ویعاقبون ویقولون أین تفرّون وعلیکم ہذہ باقیۃ۔

و اگرچہ بروقت باراں نباریدہ باشد۔و اگرچہ خشک سال عام بودہ باشد و جگرہا

ازگرسنگی گدازشدہ باشند۔و اگرچہ چارۂ مواشی نایاب گردیدہ باشد قوت مردم عزیز الوجود گردیدہ

وہیچ پروا نمی دارند تابدیں نوبت رعیت مے میرد۔یااززمینے سوئے زمینے افگندہ می شود برائے

سختی ہائے حاصل کردن رزق۔وبردرہا مع بچگان خود سوال کنندگان مے گردند باوجود ضعف

وناتوانی ازقوت نفس ومالک نمی باشند خستہ خرمارا۔و نہ بداں راہ مے یابند۔

باقی نہ مے ماندایشاں رامتاعے تابداں برروزہائے گردش خود مددجویند و نہ زمین باقی ماند

چراکہ سال بے باراں او را غارت میکند و گر سنگی ہمچو شیر حملہ میکند۔ونیز زمین بے گشت مے باشد

علاوہ براں ازفروختن زمین ممانعت می کنند۔وبلا بدرجہ غایت سخت می گردد تا بحدے کہ زنان

بچگان را می افگنند۔ و فرزندان فریاد مے کنند و رزق نمے یابند۔وبایں ہمہ

ایشاں را سپاہیاں خراج گیر تلاش می کنند ومی گیرند ایشاں را سخت گرفتنی۔

و درشکنجہ مے کشند ومیگویند کجا مے گریزید و برشما ایں قدر روپیہ باقی است۔



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 421

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 421

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/421/mode/1up


فیبکون ویقولون یا لیت المَنیّۃ کانت القاضیۃ. و

لا یسمعون زفیرہم ولو ألقوا معاذیرہم. ہذہ عِیشۃ رعایاہم

وہم علی الأرائک یضحکون، ویشربون الخمر ویتمَرْمرون۔

وبالجواری یلعبون، وفی اللیالی یزنون، وفی النُّہُر یظلمون۔

وإذا جاء ہم أحدٌ من الذین أصابتہم مصیبۃ وأخذتہم

داہیۃ فیشتمون ویدُعّون، وإذا عرض علیہم قصّۃ مصیبتہم

تضرّعًا وآدابًا، فیُعرِضون ساکتین ولا یردّون علیہم جوابًاو

لا یعبأون بمقالہم، ولا یبالون تضرُّعَہم وما نزل لہم من

أہوالہم. ولم یزل أمرُ الظلم یزداد، والنفوس تُصاد، حتی

یبور الرعایا وتخرب البلاد. وإنہم من ملوک المسلمین۔

ولا نقصّ علیکم قصۃ الآخرین۔فندعوک یا قدرَ السماء۔

پس ایں بیچارگان گریہ می کنند و می گویند کاش امروز موت فیصلہ ایں زندگی ما کردے۔و فریاد ایشاں نمے شنوند۔اگرچہ از ہر گونہ عذرہاکنند۔ایں زندگی رعیت ایشاں

وایشاں برتخت ہا مے خندند۔ و شراب مے نوشند و از خوشی مے جنبند

و با زنان بازی مے کنند۔ و در شب ہا بد فعل می کنند۔ و در روزہا ظلم مے کنند

و اگر یکے از آناں نزد ایشاں بیاید کہ مصیبت زدہ و حوادث رسیدہ اند

پس دشنام مے دہند و دفع کنند۔وچوں قصہ مصیبت خود را بہ تضرع

و ادب عرض میکنند پس خاموش مے مانند و جواب شاں نہ مے دہند۔و

ہیچ پروائے گفتگوئے شاں نمی کنند و نہ پروائے تضرع و مصیبت شاں مے نمایند۔

و ہم چنیں ظلم زیادہ مے گردد۔ و جان ہا شکار مے شوند۔ تاآنکہ

ہلاک میشود رعیت و خراب میشوند شہرہا۔ و ایشاں از بادشاہانِ اسلام اند۔

وقصہ دیگراں بر تو نمے خوانیم۔پس اے تقدیر آسمان ترا می خوانیم



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 422

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 422

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/422/mode/1up


أین أنت من ہذہ الأمراء ؟ الرعایا یُصلِحون الأرض بشِقِّ الأنفس

للزراعۃ والغراسۃ، وإذا استُخرجتْ فیکتبون الخراج علیہم

ولا یؤدّون شرائط السیاسۃ. ومن المعلوم أن الرعیّۃ تؤدّی

الخراج إلی الوُلاۃ، لکونہم من الحُماۃ، وإذا فاتتْ شرائط

التعہد والتکفّل والحمایۃ، فزال الحق کأن الرعایا خرجتْ

من تلک الولایۃ، بل الخراج ما بقی خراجًا الذی یوظَّف علی

الفلّاحین، وصار کالجزیۃ التی تُضرَب علی رقاب أہل الذمّۃ

المغلوبین۔فالحاصل أنہم یأخذون خراجہم إن أصاب المطرُ

أرضَ الفلّاحین أو لم یُصبْ، وہذا عدلُہم فانظرْ واعجَبْ۔

وکذالک لہم عادات أخریٰ لا یمکن شرحُہا، ولا یُوسَی جرحُہا۔

تمرّ لیالیہم بالخمر والزَّمْر، ونُہُرُہم فی النَرْد والقَمْر۔و

ازیں امیراں کجا دور می مانی۔مردم رعیت زمین را بصد مشقت قابل زراعت

و نصب درختاں می کنند۔وچوں قابل زراعت شد پس ایں امرا برو خراج خود مقرر

میکنند بغیر اینکہ شرائط رعیت بجا آرند۔و ایں معلوم است کہ رعیت خراج حاکمان

ازیں وجہ مے دہد کہ ایشاں حامیان و حافظان ایشاں ہستند۔پس چوں شرائط حمایت

و ذمہ داری و نگہبانی محفوظ نماند۔پس حق زائل شد گویا مردم رعیت دریں

ولایت نماندند۔ بلکہ دریں صورت آں خراج نماند کہ بر مردم زمینداراں مقرر

کردہ میشود۔وہمچو آں جزیہ شد کہ برگردن ہائے اہل ذمہ مقرر کردہ مے شود۔

پس حاصل ایں است کہ او شاں خراج خود از زمینداراں مے گیرند اگر بارش شود

یا نہ شود۔ و ایں عدل ایشاں است پس بہ بیں و تعجب کن

و ہم چنیں ایشاں عادت ہائے دیگر نیز دارندکہ شرح آں ممکن نیست۔و نہ زخم آنہاقابل علاج

شب ہائے او شاں در خمر و مزمار زدن می رود۔ و روزہائے شاں در نرد و قمار می گذرد و



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 423

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 423

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/423/mode/1up


مع ذالک یتمنّی کل منہم أن یکون مَہیبًا فی أعین الناس۔و

مظفَّرًا عند البأس. وتجدہم عظیمۃ النَّہْمۃ فی الشہوات الدنیا

ولذّاتہا، ومستغرقین فی ملاہیہا وجہلا تہا. لا یفارقون

کأس الصہباء ، ولا أدناس الندماء . لا یُطیقون أن یسمعوا

نصیحۃ أو یحتملوا من الوعظ کلمۃ فیأخذہم عزّۃ۔و

یتوغّرون غضبًا و غیرۃ و یکون أکرمَ الناس علیہم مَن

زیّن لہم حالَہم وحمِدہم وأعمالہم۔ یجدون الإمارۃ والدولۃ

فی حداثۃ السنّ وعنفوان الشباب، فیجُرّہم أہواؤہم و

ندماؤہم إلی طرق التباب. لا یکون لہم معرفۃ بتدبیر الناس

وضبط أمورہم، ولا یطّلعون علی ضمائرہم ومستورہم۔

ولا یُعطَی لہم دہاءٌ یُحفَظ بہ اقتصادٌ وتوسّط واعتدال۔

باوجود ایں ہریکے از ایشاں آرزو می دارد کہ در چشم مردم با ہیبت باشد۔ و

در وقتہائے جنگ مظفر ومنصوربود۔و تو ایشاں را درشہواتِ دنیا و لذت ہائے آں شدید الحرص

خواہی یافت۔و در لہو و لعبِ دنیا و کارہائے جہالت آں غرق خواہی دید۔ از جام ہائے شراب جدانمی شوندو از ناپاکی صحبت ہم نشیناں و ہم کاسہ شراب دوری و احتراز نمی کنند۔طاقت نمی دارندکہ نصیحتے رابشنونندیا برداشت یک کلمہ وعظ کنند۔پس خیال بزرگی خود ایشاں را می گیرد و

سینہ شاں از غضب و غیرت پر می گردد۔و بزرگ تر نزد ایشاں کسے است کہ

حالات بد ایشاں را نزد شاں نیک نمایدوتعریف ایشاں وکارہائے ایشاں کند۔ فرمانروائی دولت را

در اوائل جوانی خود می یابند۔ پس خواہش ہائے نفسانی شاں و دوستان

ہم پیالہ شاں ایشاں را سوئے راہ ہلاکت می کشند۔نمی باشدایشاں رامعرفت وتدبیر مردم ونہ ایں عقل کہ چساں امور رعیت منضبط می باید کرد وبرخیالات پوشیدہ شاں اطلاع نمی دارند

و آں عقل ایشاں را نمی دہند کہ بداں طریق اعتدال را رعایت کردہ باشند۔



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 424

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 424

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/424/mode/1up


فیُسرِفون وتکون ذخائر الدنیا وخزائنہا علیہم وبال۔وإنْ أصابہم

غمّ فلا یکون لہم صبر واستقلال، وربما یذہبون إلی نَہابِرَ

بأقدامہم فیحلّ علیہم غضب اللّٰہ ویأتی زوال. لا یرضَون

عن نِحْریرٍ أتقنَ أمور السلطنۃ، ویتّخذون الرَّعاع أخدانًا

کالنّسوۃ، فیکون آخر أمرہم الانتحار، أو الجنون أو الفضیحۃ

والتبار. لا یُعطَون فراسۃ صحیحۃ، ولا کالعقلاء قریحۃ۔

وتعلَمُ أن من شرائط الوالی ذی المعالی، أن یُعطی لہ من

دماغ عالی، وعقل یبلغ إلی الأعماق والحوالی، ونور یحیط

الأسافل والأعالی، وأن یعرِف ضمیرَ المتکلّم، ویفرّق بین

المتکلّف والمتألّم، ویکون علی بصیرۃ کأنہ نُوجِیَ بذات

الصدور، أو تکہّنَ بما کان من السرّ المستور. ومن شرائط

پس اسراف می کنند و ذخیرہ ہائے دنیا و مالہا بر ایشاں وبال مے گردد۔ و اگر ایشاں را

غمے رسد پس صبر و استقلال از دست می دہند۔وبسا اوقات دیدہ و دانستہ درہلاکتہائے

افتند پس غضب الٰہی بر ایشاں نازل مے شود۔و زوال مے آید۔ از دانشمندے

راضی نہ مے شوند کہ امورسلطنت را بہ ضبط آوردہ است۔و ہمچو زنان مردم کمینہ را دوست

مے گیرند۔پس آخر امرِ ایشاں خود کشی مے باشد یا جنون یا رسوائی

و تباہی ایشاں را فراستِ صحیحہ نہ مے دہند و نہ طبیعتے ہمچو دانشمنداں

و مے دانی کہ از شرائط فرمانروا این است کہ دماغ او بلند باشد۔

و او عقلے دارد کہ تاعمیق در عمیق و گردا گرد برسد۔ و نورے دارد کہ

احاطہ اسفل و اعلیٰ کند۔و اینکہ نیت پوشدہ کلام کنندہ را بشناسدودرمتکلف و

دردمنداں حقیقی فرق تواندکرد۔و او را چناں بصیرت دادہ باشند کہ گویا او را از راز دل

آگہی دادہ شد یا بکہانت دانست آنچہ راز پوشیدہ بود۔و از شرطہائے



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 425

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 425

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/425/mode/1up


الإمارۃ أن یفرّق الأمیر بین الورَم و الوَثارۃ، وأن یفہم دقائق

الأمور السیاسیۃ و یفُوقَ رأیُہ آراءَ جمیع أرکان الوزارۃ۔

وأن یعظُم رعبُہ و تُنفَّذ أحکامُہ بالإشارۃ، وأن یقدر

علی ضبط الأمور والأخذ فیہا بالثقۃ، وأن یؤدّیہا بالتروّی

والمَضاء فیہا علی وجہ البصیرۃ الصادقۃ، وأن تکون لہ أنوارُ

درایۃ القلب کالخِضَر عند اعتیاص المسیر، وعند القَحْم

فی السبل الخوفۃ من دقائق التدابیر. ولٰکن کیف یدرکون

ہذا المقام، ولا یخافون ربَّہم العلّام، ولا یتکلّمون بوجہ طلیق

ولا ینطقون إلا بعبسٍ ولسان ذلیق؟ فلذالک یلتبس علیہم

سرُّ الناس، ولا یطیقون أن یزِنوا الناسَ وَزْنَ القسطاس۔

فیتوغّرون غضبًا علی من یستحقّ الرحمَ ویرحمون مَن ہو

فرماں روائی ایں است کہ فرق کند امیر در آماس و فربہ شدن بکثرت پیہ و باریکی ہائے

امور رعیت پروری بفہمد۔و بر رائے ہمہ وزیراں رائے او غالب باشد۔

و رعب او عظیم باشد و بیک اشارہ احکام او نافذ شوند۔و اینکہ قادر بود

بر ضبط امور و باعتقاد تمام کارہائے سلطنت تواند کرد و اینکہ امور سیاسیہ راچناں اداکند

کہ اندروں آں بخزد و درآنہا بوجہ بصیرت فرو رود و اینکہ ہمچو خضر نورہائے دانش

دل او در راہ ہائے پیچیدہ و در وقت داخل شدن

درراہ ہائے خطرناک ازقسم تدبیرہائے باریک یاور او باشند۔مگر ایں مردم چگونہ ایں مقام را بیابند۔

و ایشاں از خدائے دانندہ غیب نمی ترسند۔ و بہ روئے کشادہ گفتگو نمی کنند

کلام نمے کنند مگر چیں برجبیں و بہ زبان تیز۔پس ازبہر ہمیں رازِ مردم برایشاں

پوشیدہ می ماند۔و نمی توانند کہ ہمچو وزن ترازو مردم را وزن کنند۔

پس پُرمیشود سینہ شاں ازغضب برکسے کہ مورد رحم است و رحم مے کنند برکسے کہ



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 426

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 426

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/426/mode/1up


کالخنّاس۔ یُودِعون المستحقّین لہبًا، ویُعطُون البطّالین ذہبًا۔

یحارب اللّٰہ قلوبُہم ویسُرّ الشیاطینَ ذنوبُہم. والذین یُتَخَیّرون

لتأدیبہم وتہذیبہم فی عہد الصبا، فہم یرغّبونہم فی الخمر

والزَّمْر وعلی منادمۃٍ علی الرُبٰی. ویستَقْرون حِیَلًا لذالک

فی أوقات المطر وعند ہزیزِ نسیم الصبا. فیَتَوَتَّحون من

الشراب فی بعض الأوقات، ثم یزیدون ویداومون ویُنشَّأون

فی مثل ہذہ العادات، ویقولون ہل من مزید عند المنادَمات۔

ویحفدون إلی استیفاء اللّذّات. وکذالک یسوِّدون کتاب أعمالہم

قبل أن یخضَرَّ إزارُہم، ویَبقُل عِذارُہم. ویتعوّدونہ یومًا فیومًا۔

ولا یبالون لعنًا ولا لومًا. ویزعمون أن الخمر یقوّی أبدانہم

ویوقظ ثعبانہم، ویُغرِی علی البغایا شیطانَہم. ویظنون

ہمچوشیطان است۔می سپارنداہل استحقاق راگرمی آتش وبے کاراں وبدروشان را زر می دہند۔

جنگ می کنند باخداتعالیٰ دلہائے شاں وخوش می کنند شیطان ہارا گناہ ہائے شاں وآناں کہ درحالت کودکی شاں

برائے تادیب وتہذیب ایشاں منتخب می شوند۔پس ایشاں برائے شراب ومزامیرایشاں را

رغبت می دہند کہ تابربلندی کوہ و پشتہ ہا باہم شراب بنوشند۔وبرائے ایں کار در وقت

بارش و وزیدن نسیم صبا حیلہ ہا مے جویند۔ پس اندک اندک از شراب

دربعض اوقات می نوشند۔ باز زیادہ مے شوند وبراں ہمیشگی می کنند و درہمیں عادات

نشوونما مے یابند۔ و درمجلسہائے شراب میگویند کہ اگر زیادہ است آں ہم بیارید

و سوئے کامل کردن لذات مے شتابند۔وہم چنیں نامہ اعمال خود را سیاہ می کنند

قبل اینکہ سیاہ شود پاجامہ ایشاں یعنی موئے زہاربرآیندوسبزگرددبروت ایشاں۔وہرروزعادت خمرمے کنند۔

وازلعن کسے پروا ندارند۔وگمان مے کنند کہ شراب بدن ہائے ایشاں را تقویت می بخشد

ومارایشاں را بیدار می کند۔ و شیطان ایشاں را بر زنان فاسقہ می انگیزد۔ و گمان مے کنند



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 427

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 427

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/427/mode/1up


أن الخمر تحُطُّ عنہم ثِقل الہموم، وتضع عنہم عِباءَ الغموم۔

ویقولون إنّہا تفرّح البال، وتُزیل اللغوب والاضمحلال۔

وإذا شربوا فیَہْذُون طول النہار، ویصرّون علی من لم

یُذق من الأحباب والأنصار، ویقدّمون إلیہم کأسًا بأیدیہم

ویسقون بالإصرار، فیشربون ما أُحضرَ کراہۃً أو بالانقیاد۔

ثم یتعوّدونہا فتدور الکأس کلّ لیل حتی یسقطوا کالجَراد۔

ویجعلون النہارَ للزینۃ واللباس، واللیلَ للکأس. وقد

تجتمع إلیہم فی بعض لیالیہم بغایا السوق، ویُکْرَمْن

ویُعْظَمْن وتُقدَّم إلیہن کؤوسٌ من الغَبوق. فلا یزالون

یتعاطَون الأقداح، ولا یفارقون الراح، ویُظہِرون بالقہقہۃ

المِراحَ، ویتذاکرون فی مدح الملاہی وأنواع اللّذّات، فقد

کہ شراب از ایشاں بار غمہا دور می کند۔ و بارگراں غمہارا ازسرشاں فرو مے آرد

ومیگویند کہ شراب دل را قوت می دہد۔ و ماندگی و نیستی را دور مے کند۔

وچوں نوشیدند پس ہمہ روز بیہودہ گوئی مے کنند۔ و ہر کہ گاہے نہ نوشیدہ است

ازدوستاں ومددگاراں برو اصرار مے کنند کہ اوہم بنوشد و پیالہ ہائے شراب بدست خود

پیش مے آرند وبہ اصرارمے نوشانند۔پس می نوشند ہرچہ حاضرکردہ باشد بکراہت یاباطاعت بازعادت میکنند او را و ہر شب دور شراب میشود تا بوقتے کہ ہمچو ملخ می افتند۔

و روز را برائے زینت و لباس خاص مے کنند وشب را برائے خوردن شراب و گاہے

دربعض شب زنان بازاری مے آیند۔ پس باعزت نشانیدہ می شوند

و تواضع می کنند ایشاں را بشراب شب انگاہی۔پس ہمیشہ

جام شراب مے نوشند۔و جدا نمے شوند شراب را۔و بقہقہہ خوشی خود ظاہرمے کنند

و باہم ذکر مے کنند در مدح اسباب لہو و انواع لذات۔پس گاہے



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 428

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 428

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/428/mode/1up


یجری الکلام فی ألطفِ نوع الخمر وقد یدور القول فی مدح

المغنِّیات. ویقول أحدٌ: إنی آلیتُ أن لا أتزوج إلا ہذہ

البَغِیَّ، ویقول الآخر: إنْ فُزتَ فقد وجدتَ الکوکب الدُرِّیّ

ویتزوّجون البغایا فیسری سِیَرُہنّ فی وُلْدِہنّ، ویصدر

منہم الرزائل طبعًا لا من الإرادۃ، و لا یوجد فیہم کأمّہاتہم

خُلقٌ حسنٌ و لا رائحۃٌ من العفّۃ والزہادۃ۔ نعمْ یوجد

کالبغایا نوعٌ من الجَلادۃ ، مع القرائح الوقّادۃ ، و حُبِّ

الزینۃ و ہوی السَیدودۃ و السیادۃ، فیتکبّرون و یہلکون

وقلَّ أن یُختَم لہم بالسعادۃ۔ و یبرُز أکثرہم علی عادۃ

الغمّازین والنمّامین، وکالجواری الزانیات مُعجَبین متوغّرین

مستشیطین، وبالکبر رقّاصین. لا یوجد فی بطونہم إلّا

کلام درلطیف ترقسم شراب جاری میشودوگاہے سخن دروصف زنان سرودگویاں باہم میکنند۔ویکے ازایشاں میگویدکہ من سوگندخوردہ ام کہ ہمیں زن فاحشہ را بنکاح در آرم۔

و دیگرے میگویدکہ اگر دریں کامیاب شدی پس ستارۂ درخشاں رابدست آوردی

ودرنکاح خود مے آرند زنان بازاری را۔ پس سیرت آں زناں در بچہ ہائے شاں سرایت می کند۔وطبعاً

کمیگنی ہا از ایشاں صادر میشوند نہ ارادتاً۔و ہمچو مادرہائے شاں در اوشاں خلق نیکویافتہ

نمے شود و نہ بوئے از عفت و زہادت۔ ہاں ہمچو زنان بازاری

قسمے ازچالاکی در ایشاں یافتہ مے شود۔ باطبیعت ہائے تیز و خواہش

زینت و سرداری۔ پس تکبر می کنند و ہلاک می شوند

و کمترمے افتد کہ خاتمہ او شاں بر سعادت گردد۔ و اکثر ایشاں بہ عادت

غمازاں و نماماں ظاہر مے شوند۔ و ہمچو دختران زانیہ عادت خودبینی وخشم

و اشتعال دارند۔ و از کبر مے جنبند۔ یافتہ نمی شود در دلہائے شاں مگر



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 429

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 429

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/429/mode/1up


صدید البخل والغِلّ والعناد، ولا یرضون إلا بالتفرقۃ والفساد

لا یصنعون بعباد اللّٰہ إلّا شرًّا، ولا یُضمِرون إلّا ضرًّا یتباہَون

بفوز الدنیا الدنیّۃ، مع دعاوی الرہبانیۃ. یعادون الصدق

وبنِیہ، ویَلحَقون بمن یناویہ. یُنبَّہون علی خطۂم، ثم

لا یندمون علی بادرۃ إزراۂم. ومَن تصدّی لاستبراء زَنْدِہم۔

واستشفافِ فِرِنْدِہم، فلا یجدہم إلا سقَطًا خالیًا من

خیر الدنیا والآخرۃ، ومِن أَوتَحِ الناس ومِن أساری الخنَّاس، ومن

الفءۃ المفسدۃ. وکیف کان علی رشد مَن خرج من رحم الزانیۃ۔

فلا شکّ أن البغایا قد خرّبن بلداننا، وأضللن شبّاننا، و

بہن وبوُلْدِہن حَقَّ قولُ نبیِّنا المصطفٰی کما تعلم وتری۔

وصدَق ما قال سیّدُنا ونبیُّنا فی علامات آخر الزمان۔

ریم بخل و کینہ و عناد۔و راضی نہ می شوند مگر بتفرقہ و فساد

نمی کنند بابندگان خدا مگر شرارت و در دل نمی دارند مگر بدی را۔فخر می کنند

بمرادیابی دنیائے ناکارہ۔باوجود دعویٰ ہائے قطع تعلق ازدنیا۔دشمن میدارند۔صدق را

و اہل آنرا۔و می پیوندند بکسانے کہ دشمن می دارند صدق را۔متنبہ کردہ میشوندبہ خطائے ایشاں باز

پشیمان نمی شوند برشتابی نکوہیدن خود۔وہرکہ برائے بر آوردن آتش چقماق شاں پیش آید

وبتامّل نگریستن خواہد درجوہرشمشیر شاں۔پس ایشاں را از خیر دنیا و آخرت خالی خواہدیافت۔

و از حقیر تر مردم و از قیدیان شیطان و از

گروہ فساد کنندگان باشد۔ و چگونہ کسے رشید باشد کہ ولدالزنا است

پس ہیچ شک نیست کہ زنان فاحشہ ملک ماراخراب کردہ اند۔و جوانان ما را گمراہ کردہ۔و

بہ ایں زنان و بہ اولادِ شاں منطوق حدیث نبوی بظہورآمدہ چنانکہ می بینی ومے دانی

و راست شد آنچہ گفت سیدنا و پیغمبرما در علامات آخری زمانہ ۔



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 430

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 430

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/430/mode/1up


فإن نطفۃ البغایا قد خامرَ أکثرَ وُلْدٍ وتُمْلَأُ منہ أکثرُ البلدان، وما

نقَصنَ بل یزددن کَمًّا وکَیفًا خُبثًا وضرًّا، وکلّ یوم

ہلمّ جرًّا. وہذا ما قدّر اللّٰہ لہذا الزمان وأتاح

وطوبٰی لمن أعرض عنہن و راح. و ویل للذین تمایلوا

علی رغائب الشہوۃ، و مالوا إلی ہذہ الفءۃ الفاسقۃ، بدون

نظر إلی العاقبۃ. یموتون لاستیفاء اللّذّۃ، ویتلُون تِلْوَ البغایا

کسکاری الحانۃ، وینہضون علی أثرہن کجدایا الظَبْیۃ و

أَجْرِیۃِ الکلبۃ، ویدورون بہن کما یَدُرْنَ فی أہواء

النفس الأمّارۃ، وقد سمّاہن رسولناصلی اللّٰہ علیہ وسلم

ظَبیۃ الدجّال، وقال قد قُدّر خروجُہن قُدّامۃَ ہذا المحتال۔

لیُنذِرنَ بظہورہ کدلالۃِ کثرۃ الفأر علی الطاعون الأَکّال۔

چراکہ نطفہ زنان بازاری باکثر بچگان مخلوط شدہ۔ و ایں زنان بازاری

کم نشدہ اند بلکہ ازروئے کیف وکم و خبث ضرر در زیادت اند۔وہرروزحال شاں

سوئے کثرت و شدت منجراست۔وایںآں امراست کہ خداتعالیٰ برائے ایں زمانہ مقدرکردہ است۔

وخوش قسمت کسے کہ ازیں زناں اعراض کرد و رفت۔پس واویلا براں کساں کہ برمرغوبات شہوت خود را افگندہ۔و سوئے ایں فرقہ فاسقہ میل کردہ و سوئے انجام کار نظر نہ کردہ

برائے حظ کامل لذت مے میرند۔ و پس زنان فاسقہ

ہمچومستان شراب خانہ می روند۔وپس ایشاں برمے خیزندہمچوبچگان آہومادہ پس آہومادہ ہمچو

بچگان سگ مادہ پس سگ مادہ و بنحویکہ ایں زنان گردش میکنند درخواہش ہائے

نفس امارہ۔وجناب رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نام ایں زناں ظبیۃ الدجال

نہادہ است ، و فرمودہ است کہ خداتعالیٰ مقدرفرمودہ است ایں زنان فاسقہ ہمچوآہومادہ خودراآرایندہ پیش ازدجال ظہورخواہندکرد۔وہمچوکثرت موشاں کہ برطاعون دلالت مے کند



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 431

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 431

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/431/mode/1up


والسرّ فیہ أن البغایا حزبٌ نجِسٌ فی الحقیقۃ، ویُظہِرن علی

الناس طہارتہن ونظافتہن بأنواع الزینۃ والألبسۃ والتہاب

الخدّ والنعومۃ. وہذہ دجلٌ منہن کالدجّال وشابَہْنَہ بأتمّ

المشابہۃ، فجُعلن کإرہاص لہ علامۃً لہذہ المماثلۃ. ثم إن

الدجّال لیست أفعالُہ کالرجال، بل یستُر وجہہ الکاذب

کالنساء ویُرِی نفسَہ کالصادقین لصید الجہّال، ویُخفی

مکائدہ کقَحْبۃٍ یُخفِی شَیبَہا بالادِّہان والخضاب وأنواع

الأعمال۔ ففی ہذہ إشارۃ إلی أن للدجّال و البغایا لَسیرۃً

واحدۃ و ہذہ الفرقتان تشابہان فی الحیل و الأفعال۔ و

تماثلان فی الافتعال وجذب القلوب بلین المقال. وتری

بعض البغایا العجائز تُظہِر وجہَہا بالتدہینات والتسویلات

و راز دریں این است کہ زنان فاحشہ درحقیقت پلید اند۔و بر مردم پاکی

و نظافت خود را بزینت و لباس و سرخی رخسار

ونازکی مے نمایند۔و ایں دجل ایشاں است ہمچو دجال و ایں زنان بدجّال

مشابہت تام دارند پس دجال را بطور پیش خیمہ قرار دادہ شدند بوجہ ایں مماثلت کہ

درمیان است۔بازایں ہم سِراست کہ کارہائے دجال ہمچو مرداں نیست بلکہ دجال ہمچو زنان روئے دروغ خود را

مے پوشد وہمچو صادقان برائے شکارِجاہلاں خویشتن رامی نماید و فریب ہائے خود را

ہمچوآں زن پوشیدہ می دارد کہ پیرانہ سالی خود را بمالش دہن و خضاب وغیرہ اعمال می پوشد۔

و دریں مثال اشارت است کہ زنان فاحشہ و دجال را

در حیلہ جوئی و کارسازی مشابہت مے دارند۔ و نیز

بہ دروغ گوئی وبہتان تراشی وکشیدن دلہابہ نرم گفتگو مشابہت شاں باہم واقع است۔و می بینی

بعض پیرہ زنان فاحشہ را کہ می نمایند روئے خود را بہ روغن مالیدن و خود را آراستن



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 432

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 432

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/432/mode/1up


والتزیینات کالشبّان، فیحسب الجاہلُ وجہَہا الدمیمَ کالبدر

فی اللمعان. فکلّ ما تفعل البغیُّ بالمکیدۃ، وتُرِی جَلادتَہ

کالظبیۃ، کذالک یفعل الدجّال ویُظہِر زینۃَ التقوی و

العفّۃ فی بطنہ یغلی الرحیقُ، والوجہُ کأنہ الصِدّیق۔

و یحجُب طوائفَ الأَنام، بزینۃِ تملُّقِ اللسان و إراء ۃ

التواضع فی الکلام. فقد وقع ہذہ وہذا کالمرایا المتقابلۃ

و فی ہذا إشارۃ أخری من الحضرۃ النبویۃ، و ہی أن

سیءۃ إذا کثرتْ وکملتْ وطغتْ وتموّجتْ فہی تُحدِث

سیءۃً أخری بالخاصیّۃ، التی تحاکی الأُولٰی فی ألوان الکَیفیّۃ۔

وقد جرّبنا غیرَ مرّۃ أن نساءَ دار إنْ کُنّ بغایا فیکون

رجالُہا دَیُّوثین دجّالین. وہکذا وُجد تلازُمُہما من

وزینت دادن ہمچو جواناں۔پس نادانے روئے زشت او را ہمچو ماہ تاباں مے انگارد۔

پس آں ہمہ کارہاکہ زن فاحشہ بمکرو فریب و ہمچو آہو مادہ چالاکی

و سبکی خود مے نماید۔ ہم چنیں دجال زینت تقویٰ و عفت ظاہر مے کند۔

و درشکم او شراب جوش مے زند۔و رو چناں مے نماید کہ گویا مردے است راستباز

و می پوشد و نابینا میکند طوائف انام را بچرب زبانی و نمودن تواضع

در کلام۔ پس زنان فاحشہ و دجال ہمچو آئینہ ہائے باہم مقابل اند

و دریں اشارتے دیگر نیز است از درگاہ نبوت۔کہ چوں

یک بدی بکمال مے رسد و زیادہ مے شود و ۱؂ و موج می زند پس آں بدی

کہ دیگررامشابہ اوست پیدامے کند انکہ بدی اول را در رنگہائے کیفیت مشابہ می باشد

و ما بارہا آزمودیم کہ اگر در خانۂِ زنانِ آں خانہ فاسقہ باشند پس

مردان آں خانہ دیوث و دجال مے باشند و ہم چنیں تلازم ایں ہر دو



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 433

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 433

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/433/mode/1up


الأولین إلی الآخرین، ففکّرْ إن کنتَ من العالمین۔

ثم نرجع إلی ذِکر الملوک والأمراء ، فنقول ما بقی علی

أمراء ہذا الزمان خَتْمٌ ولا حاجۃ إلی الإزراء ، وإنہم انقسموا

فی زماننا ہذا إلی أقسام، وتَنافَوا فی فسق و إجرام، فتجد

بعضَہم مشغوفین بنساء ومُدام، وبعضہم بألوان طعام۔

وتشاہد بعضہم مفتونین برَنّات المَثانی، ومطّلعین إلی

ازاولین تا آخرین ہمیشہ موجود ماندہ۔پس اگرعقلمندہستی دریں فکرکن۔

باز ما سوئے ذکرملوک و امرا رجوع مے کنیم۔پس میگوئیم کہ بر راز امرائے

ایں زمانہ ہیچ مہرے نماندہ و ہیچ حاجت عیب گیری نیست۔ و ایشاں در زمانہ ما

بسوئے چند قسم منقسم شدہ اند و در بدکاری و ارتکاب مختلف افتادہ اند۔پس

بعض را توفریفتہ زنان و شراب خواہی یافت بعض را سوئے طعامہائے رنگارنگ۔

و بعض را فریفتۂ آواز تار ہائے چنگ۔ و قصد کنندہ سوئے

ہذا ما رأینا فی بعض ملوک الإسلام، وأمراءِ ہذہ الملّۃ الذین

ایں آں امور اند کہ دربعض ملوک اسلام دیدہ ایم ۔و نیز در امیران ایں ملت کہ

صاروا کالأنعام۔قصّروا ہممَہم علی اللذّات۔وترکوا حِمی الخلافۃ

ہمچو چارپایان شدہ اند۔ ہمت خود را بر لذات بستہ اند۔و گذاشتند مرغزارِ بادشاہی را

کالفلوات۔ما بقی شغلُہم مِن دون الاصطباح۔ولا ذریعۃ

ہمچو بیابان۔ شغل ایشاں بجز شراب خوردن ہیچ نماندہ۔ و نہ ذریعہ

راحتہم مِن غیر الراح یشربون الکُمَیتَ الشَموسَ إذا حجَب

آرام شاں بجز شراب۔ مے نوشند تند را چوں ابر از ظہور

الشمسَ المَواطرُ، وتراء ی السحبُ وسُرّتْ بِشَیْمِہا الخواطرُ

باز دارد آفتاب را۔ و ظاہر شوند ابرہا و بدیدن آنہا دلہا مسرور شدند



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 434

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 434

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/434/mode/1up


أغارید الغوانی والأغانی، ومستہلکین علی صوتِ بَرَہْرَہۃٍ

من الأدانی. ومنہم الذین یستعذبون السفر الذی ہو قطعۃٌ

آواز ہائے زنان خوبصورت و سرودہا۔ وہلاک شوندگان برآواز زن درخشندہ ازصفائی جلد

ازکمینہ و کم نژاد زنان۔وبعض ایشاں را سفر خوش مے افتد آں سفر کہ درحقیقت پارہ

وقد فسدتْ بلادہم من أنواع الفتن۔ونزلتْ علی الرعایا

و ملک شاں از گوناگوں فتنہ ہا تباہ شدہ۔و بر رعیت شاں

ألوان المصائب والمحن۔المسالک شاغرۃ والقبائل متشاجرۃ

گوناگوں مصیبت ہا و محنت ہانازل شدند۔راہ ہاترسناک اند و قبائل باہم اختلاف دارند

ما کان لأحد أن یسافر فی بلادہم بالانفراد۔فیُنہَب أو یُقتَل

طاقت کسے نیست کہ درملک شاں تنہاسفر کنند۔پس غارت کردہ میشود یاقتل کردہ میشود

ولا یدرکہ أحد للإمداد۔لا یرون ہؤلاء إلی نظامِ حکّام الدولۃ

وہیچ کس مدد او نتواندکرد۔ایں مردم نمے بینند کہ چگونہ حکام دولت انگریزیہ

البرطانیۃوحسنِ صفاتہم ورزانۃ حَصاتہم۔وأسالیبِ سیاستہم

انتظام کردہ اند وچگونہ بطور ثقہ منشی و آہستگی کارہامی کنند و طریقہ ہائے رعیت پروری شاں

وأعاجیب فراستہم۔عالجوا کل علیل وما ترکوا مِن داء دخیل

وکارہائے عجیب فراست او شاں۔ ہربیمار را علاج کردند وہیچ مرض اندرونی رانگذاشتند۔

یدرکون کلَّ مستغیث ومُعْوِلٍ۔ویسعون إلی کل مُعضِل۔و

تدارک می کنند ہر مستغیث و گریہ کنندہ را۔و سوئے ہرکار مشکل مے دوند۔و

یُسوُّون کلّ أَوَدٍ بأیدیہم۔ویرؔ حمون کلّ مظلوم بأیادیہم۔

برابر میکنند ہرکجی را بدست خود۔ورحم مے کنند ہرمظلوم را بہ نعمت ہائے خود

یبدؤون بعائدۃ ثم ینتفعون بفائدۃ۔ یُنفِقون فی أمور

اول خود بعطیہ آغاز کنند باز فائدہ آں مے بردارند در امور



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 435

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 435

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/435/mode/1up


من العذاب، لیصطبحُوْا بنساء المغرب وینضّروا بہن

نواظرَہم و یستوفوا مَرَحَ الشباب۔ فتارۃً یُغرّبون و

ازعذاب است۔ تا بزنان یوروپ شراب خورند و بہ ایشاں چشم ہائے خود

تازہ کنند و خوشی جوانی رابکمال رسانند۔پس گاہے سوئے یورپ مے روند و

السیاسۃ کثیرًا من المال۔ثم ترجع إلیہم أموالہم فی المآل۔

آبادی رعیت بسیار مال خرچ می کنند۔باز آخرکارمال ہائے شاں سوئے شاں بازمے گردند یعنی

یملِکون بغرسِ عودٍ بستانًاوباستمالۃِ جَنانٍ جِنانًا۔

فائدہ بردارند۔ملک میشوند بہ نشانیدن شاخے بستان را۔وبخوش کردن دلے باغے را

انظروا کیف أہراقوا المال عند دواہی الطاعون۔مع إساء ۃ

بہ بینید کہ چگونہ بروقت حادثہ طاعون مال خرچ کردند۔باوجود بدظنی

الظن من الجہلاء وکثرۃ الظنون۔فما کانوا أن یبالوا نفسًا

جاہلاں و کثرت ظن ہا۔ پس چناں نہ بودند کہ پروائے ہیچ

أبیّۃً۔حتی یکمّلوا رأیًا و رَویّۃً۔وکذالک أجد طریقَ

سرکش کنند تا وقتیکہ رائے و حاجت خود را بتکمیل رسانیدند۔ و ہمچنیں من طریق

سلطان الروم بأقاصیہ وأدانیہ۔وأرجو ألا یتخلّف ظنّی

سلطان روم بررعایا اعلیٰ و ادنیٰ می یابم۔وامید دارم کہ سلطان موافق ظن من باشد

فیہ۔ و لا شک أن أذکار خیرہ فی العرب سائرۃ۔ومحامدہ

و مخالف آں نباشد۔وشک نیست کہ ذکر خیر او در عرب مشہورومتعارف است۔وتعریفہائے او

علی الألسن دائرۃ۔ فندعو لہ و نظن فیہ ظنّ الخیر۔ فإن

برزبان جاری است۔پس برائے او دعا می کنیم و ظن نیک داریم چراکہ

بلادہ محفوظۃ من الضیر، وہو علی خیر کما نسمع من الروایات

ملک او از گزند محفوظ است۔و او برخیر است مطابق آں روایات کہ رسیدہ اند



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 436

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 436

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/436/mode/1up


أخری یشرّقون کالغراب، وینسون ممالکہم لفَرَطِ اللَّہَجِ بالشہوات۔

وإذا دعتْہم وزراؤہم لفصل بعض المہمّات، فیتعلّلون بعَسٰی

و لعلَّ لعدم المبالات و یعیشون کالسکارٰی لَا طِلْعَ لہم

گاہے سوئے ہندوستان ہمچو غراب۔و از زیادت حرص درشہوات ملک ہائے خود را فراموش میکنندو چوں وزراء ایشاں ایشاں رابرائے فیصلہ بعض مہمات بخوانند۔پس ازروئے لاپروائی بلیت و لعل دفع مے کنند۔ وہمچو مستاں زندگی مے کنند۔ازنیک و بد ملک ہیچ

وما لا نفہم من أمورہ فنؤوّل وإنّما الأعمال بالنیّات۔وعلیہا

وآنچہ حقیقت بعض امور او نہ می فہمیم پس تاویل آں می کنیم۔واعمال وابستہ نیتہاہستند۔وبراں

مدار الجزاء والمکافأۃ۔ونری أنہ تجری علی یدہ حسناتٌ کثیرۃ

مدارپاداش و سزاست۔و می بینیم کہ بر دست او بسیار نیکی ہا جاری مے شوند

وہو خادم الحرمین۔ونوّر اللّٰہ عیناہ ببرکۃ ہذہ العینین۔

اوخادم حرمین است۔و خدا ہر دو چشم او روشن کرد ببرکت ایں دو چشم۔

وللدین وحُماتہ وظائف مستکثرۃ فی حضرۃ دولتہ۔فہذا ہو

وبرائے دین و حامیان دین در دولت عالیہ او وظیفہ ہا بے شمار اند۔و ہمیں سبب

السبب لإقبالہ وعظمتہ وعزّتہ۔بید أنّا رأینا وشاہدنا أن

اقبال وعزت اوست۔ مگر ما دیدیم و مشاہدہ کردیم کہ

بعض أرکان دولتہ قوم خائنون وما بقی الارتیابُ۔وکلّما جرٰی

بعض ارکان دولت او خیانت پیشہ اند وہیچ شک باقی نماند۔وہرمصیبت کہ

علیہ من المصائب فأقوی أسبابِہا ہذہ الأحزابُ۔فالحاصل أنا

برسلطان آمد پس ازقوی تراسباب آں ہمیں مردم خائن اند۔پس حاصل کلام این است

لا نرمی السلطان بلا ئمۃٍ ، و لا نذکرہ إلا بمدح و محمدۃ

کہ ما سلطان را نشانہ ملامت ہا نمی کنیم۔ و او را بجز حمد و ثنا یاد نہ می کنیم۔



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 437

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 437

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/437/mode/1up


عمّا شانَ و زانَ، ولا یبالون أمورَ الحلّ والعقد ولا

یفارقون النسوان، و لا یخرجون من مغارۃ و إنْ اغتالہم

عدوٌّ علی غَرارۃ۔ و ما أہلکَہم إلّا البغایا، و الغَبوقُ مع

خبرندارند۔و ہیچ پروائے امور حل و عقد نہ می دارند۔ و از

زناں جدا نہ می شوند۔و از غار بیروں نہ مے آیند اگرچہ دشمن

اوشاں راغافل یافتہ بکشد۔ وہلاک نہ کرد ایشاں را مگر زنان فاحشہ و شراب شب

وندعو أن یہَب اللّٰہ لہ أزیدَ مِن ہذا عِلْمَ دقائق السلطنۃ۔

و دعامے کنیم کہ ازیں ہم زیادہ خداتعالیٰ علم باریکی ہائے سلطنت او را عطافرماید

و یقطع مادّۃ التغافل من أرکانہ و ینفخ فیہم روح

و مادہ تغافل از ارکان او برد و روح ہشیاری و چستی

و الجلادۃ۔ و یہَب لہ عزمًا و ہمّۃ کما یلیق لہذہ

در ایشاں بدید۔وسلطان المعظم را آں عزم و ہمت بہ بخشد کہ لائق ایں

المرتبۃ التی ہی ظِلُّ الحضرۃ۔ وقد جرتْ عادۃ اللّٰہ بأن

مرتبہ است کہ ظل حضرت خداوند است۔وعادت خداوندی چنیں رفتہ است

غضبہ یحلّ علی الغافلین کما یحلّ علی المجرمین۔ویُسقَون

کہ غضب او ہمچناں برغافلاں فرودآید کہ بر مجرماں فرودآید۔ و از یک جام

من کأس واحدۃ من رب العالمین۔و لا نرید أن نتکلم أکثر

ہر دو را مے نوشانند۔ و ما نمے خواہیم کہ ازیں زیادہ تر

من ہذا فی ہذا السلطان۔وقد بلغتْنا أخبار فی بعض عمائد

دربارہ ایں سلطان بگوئم۔ و دربارہ بعض ارکان سلطان بما خبرہارسیدہ اند

دولتہ فنخفیہا تحت ذیل الکتمان. منہ

پس آنہا ر ا بدامن پوشیدگی پوشیدہ مے داریم۔ منہ



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 438

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 438

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/438/mode/1up


التغذّی بقلایا الجدایا۔ لا یتوجّہون إلی الرعایا وفصل القضایا۔

و قد کثرت البغایا لشِقْوۃ الناس فی ہذا الزمان، ورُفِع رسمُ

الحجاب فصِرْنَ وبالًا للشبّان، فأَمَطْنَ من الوجوہ لِثامَہنّ، و

من الأفواہ لِجامَہن. وتری الناس ینادمونہن علی الشراب فی

الأسواق، ویتعاطون کالعشّاق. وربما تسقط بَغِیٌّ مِن کثرۃ

الخمر فی وسط السوق وممرّ الزُّمَر، فیحملہا مَن عَشِقَ علیہا

کالحُمُر، و یمشی حاملا فی السوق کالخادمین، والناس ینظرون

إلیہ ضاحکین و لاعنین، وہو لا یبالی لوم اللائمین، فیمرّ

بکلّ سِکَّۃ بہیءۃٍ معجِبۃ وکیفیۃ مخزیۃ.. العَجوزُ فی البطن

و الشابّۃُ علی المتن. و یبذل فی مُداوات بَغِیٍّ جُہْدَ أَسِیٍّ و

تشغَفہ حبًّا فیکون أَسْرَہا، وتجذب إلیہا قواہ بأسرہا۔و

ولازمہ آں کہ کباب بزغالہ است۔سوئے رعیت و فیصل کردن مقدمات متوجہ نمی شوند

و برائے بد بختی مردم زنان فاحشہ دریں زمانہ بسیار شدہ اند۔و رسم پردہ

نماند پس برائے جواناں وبال شدند پس از روہا برقع برداشتند۔و

ازدہن ہا لگام را۔ و مے بینی کہ مردم بہ ہمراہ ایشاں در بازارہا شراب

مے خورند۔وہمچو عاشقان بایکدگر تواضع پیالہ می کنند۔وبسااوقات زن فاحشہ ازکثرت

شرابخوری در وسط بازار وگذرمردم بیہوش میشود۔پس عاشق آں زن او را ہمچو خراں

بردارد۔پس او را برداشتہ ہمچو نوکران در بازار می رود۔و مردم سوئے او می نگرند

و می خندند و *** می فرستند۔و ایں پروائے ملامت کسے نمی کند۔و

بہر کوچہ بصورت عجیبہ و کیفیت رسوا کنندہ می رود۔شراب درشکم

وزن جوان برپشت۔ و خرچ میکند در علاج زن فاحشہ کوشش طبیب و

آں زن بدل اوفرومی رود واوازروئے حجت اسیراومی گردد۔وکشیدہ می شوند سوئے آں زن قوتہائے او



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 439

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 439

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/439/mode/1up


یستعذب تعذیبَہا لالتہاب عِذارِہا، ویصدّق زُورَہا مخافۃَ

ازورارہا. یقرُب بہا وَشْکَ الرَّدیٰ، ولا ینتہج سبلَ الہدیٰ۔

ویتلاشی الصحّۃُ، ویختلّ البنیۃُ، ویترُک عقیلتَہ لہا، و

إن التہبت أحشاؤہا بالطَّویٰ۔ ومن علامات القیامۃ کثرۃ

العاہرات وقلّۃ الصالحات، وإعلان الفسق والفجور وعدم

المبالاۃ۔ فلا شک أن ہذا الزمانَ زمانُ ہذہ السیئات، ولا

یتّعظ أحد بما نابَ الناسَ من الوباء والقحط وغیرہما من

الآفات، ولا یتذکرون ما دہَمہم من أنواع المصائب و

ألوان النوائب، وتجلّت لہم العِبَرُ فلا یعتبرون فہذا من

العجائب۔ یحاربون اللّٰہ ولا یجنَحون للسَّلْم، ولا یتخذون

سبل الصلاح والتُؤدۃ والحلم۔ والسرّ فی صدور ہذہ المعاصی

بتمام وکمال۔وشیریں می پنداردعذاب کردن آنرابوجہ سرخی و افروختگی رخسارآں فاحشہ وباورمی کند دروغ آنراازیں خوف کہ مبادا جدائی اختیار کند۔ازوقریب بہلاکت می رسدو نمی گیردراہ ہائے ہدایت راوصحت درہم برہم می شود۔ودربنیہ اختلال پدید می آیدوبرائے آں فاحشہ زن گرامی اصل خود را میگذارد۔ واگرچہ رودۂ آں ازگرسنگی افروختہ شود۔ و از علامات قیامت کثرت زنان بدکار

و کمی زنان نیکوکاراست۔و فسق و فجور را آشکار کردن و ہیچ پروا

نہ داشتن۔ پس ہیچ شک نیست کہ ایں زمانہ زمانہ ایں آفتہاست۔وہیچ کس

پندنمی گیرد بدانچہ فرود آمد مردم را از وبا و قحط و دیگر آفات

و ہیچ کس یاد نمی گیرد آنچہ فرو گرفت شاں را از اقسام مصیبتہا و

رنگا رنگ حادثہ ہا۔وظاہرشدند برائے شاں نشانہائے ترسانندہ پس نترسیدند۔پس ایں

عادت شاں ازعجائبات است۔باخداجنگ میکنند وسوئے آشتی نمی خمند۔ وطریقہائے صلاحیت و آہستگی و حلم را اختیار نمی کنند۔ و راز در صادر شدن ایں معصیت ہا



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 440

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 440

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/440/mode/1up


والخطیّات، أن الناس قد غفلوا عن اللّٰہ جلیل الصفات۔و

نسوا یوم المکافات، و کفَرت القلوب بوجود ربّ الکائنات۔

ثم اختلفت الذنوب باختلاف الدواعی والأسباب، وحدَث

کلّ ذنب بمناسبۃ المحرِّک والجذّاب. فمَن أُصلِیَ ببلیّۃِ

مجاعۃ، اضطرّ إلی طَرٍّ وسرقۃ، ومَن ثقُل حاذُہ بعیالٍ و

دَینٍ، اضطرّ إلی تخلُّفِ وعدٍ واحتیالٍ ومَینٍ، ومَن أصبا

قلبَہ حسنُ جاریۃ من الغِید، اضطرّ إلی خائنۃ الأعین وتنجیس

العَیْن بالتعوید، ونقضِ التوبۃ والعہد والمواعید. فکذالک فرّط

فی جنب اللّٰہ کلُّ أحدٍ من الفاسقین والفاسقات، بتحریک

من التحریکات. ثم إن للصُحبۃ والمُقانات تأثیراتٍ، وفی مجالس

السوء سموم وآفات، ومن استحکمَ شرُّہ من المخالطات، فلا

وخطاہا ایں است کہ مردم ازخدائے بزرگ صفات خودغافل شدہ اند۔و

روز مکافات را فراموش کردند۔ و دل شاں از وجود باری تعالیٰ منکر شدند۔

باز گناہاں از وجہ اختلاف اسباب مختلف شدند۔ و پیداشد

ہرگناہ بمناسبت حرکت دہندہ وکشندہ۔پس ہرکہ ببلاء گرسنگی

گرفتارشد او سوئے کیسہ بری و دزدی مضطرگردید۔وہرکہ پشت اوبوجہ عیال و قرض

گراں گردید او سوئے وعدہ خلافی و حیلہ گری و دروغ مضطرشد۔وہرکہ

دل او خوبصورتی دخترے اززنان نرم اندام برد او سوئے خیانت چشم ہا وپلیدکردن چشم

بعادت کنانیدن وشکستن توبہ و عہدہا و وعدہ ہا مضطرشد۔پس ہم چنیں کوتاہی کرد

در امر الٰہی ہر یکے از مرداں بدکار و زناں بدکار بہ تحریکے

ازتحریکات۔ باز صحبت و آمیزش را تاثیرہاست۔ و در مجلس ہائے

بدی زہرہا و آفت ہاست۔وہرکہ شر او از مخالطت مستحکم گردد پس



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 441

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 441

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/441/mode/1up


یُرجی بُرْؤُہ إلی یوم الوفاۃ۔ ومَن ضعف و ہرم فی الشر

فشرُّہ قویٌّ، وشَیبُہ عصیّ، ولا یُصلِح قلبَہ أسیّ و

لا فلسفیّ، ویموت علی الخبث ولا ینزِع عن الغیّ، و

لا یفیء مَنْشَرُہ إلی الطَیّ. فإنہ وافاہ الشیبُ المعکِّس فما

کان لہ نذیرًا، وولّی العیشُ النضیر فما خاف تافہًا نزیرًا

بل زاد میلانًا إلی أموال الدنیا وعَقارہا، وضِیاعہا ونُضارہا۔

وحدائقہا وثمارہا، وسکنِہا وسکینتہا، وزَہْرِہا وزینتہا۔

والموت وقف علی رأسہ، وقرُب وقت نُعاسہ، ومع ذالک

یودّ أن یکون لہ کلُّ ما فی الأرض من الخزائن والدفائن

والعلوم والفنون، والبلاد والحصون، والبحار و العیون۔

و الأفراس و الدواب، و المحامد و الألقاب، و تدابیر الدنیا و

تابمردن امید بہتری او نیست۔وہرکہ کمزور و کلان سال دربدی ہا شد

پس بدی او قوی است و پیرانہ سالی او سخت نافرمان است۔وہیچ طبیب وحکیم اصلاح دل او نتواندکرد۔و بر خبث خواہدمرد و از گمراہی باز نخواہد آمد۔و

نامۂ اعمال بد او پیچیدہ نمی شود چراکہ بدو پیری نگونسارکنندہ آمد پس

او را نہ ترسانید۔و عیش تازہ رو تافت پس اندک وحقیر کہ باقی ماندہ است

بلکہ رغبت او در مال دنیا و زمین آں و جائداد آں و زر آں۔

وباغ آں وبرآں وچیزہائے آرام دہندہ آں و آرام آں۔و گلہائے آں وآرائش آں زیادہ شد ۔ وموت برسر او ایستاد۔و نزدیک شد وقت خواب او یعنی وقت مُردن۔با وصف آں

دوست میدارد کہ ہرچہ در زمین است ہمہ او را حاصل شودچہ ازقسم خزائن چہ ازقسم دفائن

وہر قسم علم وفن وچہ ازقسم شہرہا و چہ ازقسم قلعہ ہا وچہ ازقسم دریا ہا و چہ ازقسم چشمہ ہا

وچہ ازقسم اسپ ہا وچہ ازقسم چارپایہ ہا۔وچہ ازقسم محامد والقاب وچہ ازقسم تدبیر ہائے دنیا و



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 442

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 442

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/442/mode/1up


علم بواطنہا، وحِکم الصنائع وأسرارہا ومواطنہا، وفتوح

الغیب، وعلاج الشیب، ونسخۃ الکیمیاء ، والعزائم المہلکۃ

للأعداء ، والأدویۃ المطوِّلۃ للحیاۃ، وأعمال الحُبّ والتسخیرات۔

ثم إنّ بعض العقائد مولِّدۃ للسیئات، و مؤکِّدۃ لخبثِ

العادات، کما أن مُشرکی الہند جوّزوا النَّیْکَ علی سبیل الحرام

عند عدم الولد الذَّکَر والطمع فی ہذا المرام، فَیُرغِّبون نساءَ ہم

فی اتخاذ الأخدان، لعلّ ولدًا یحصل بہ ولو بنُیوکٍ کثیرۃ

إلٰی برہۃ من الزمان. ویسمّون ہذا العمل نَیوکًا۔

وکان بالحریِّ أن یسمّی بَوْکًا۔ قد أُکِّدَ فی ہذا الزمان

علم باریکی ہائے تدابیر وچہ ازقسم صنعتہا و اسرار آں و محل آں و ہرچہ از قسم فتوح الغیب

وچہ از قسم علاجِ پیرانہ سالی وچہ ازقسم نسخۂ کیمیا وچہ ازقسم عزائم کہ ہلاک کنندہ

دشمن باشند۔وچہ از قسم دواہا کہ عمر را بیفزایند۔وچہ ازقسم عملہائے حب وتسخیرجن وغیرہ

بازبعض عقائد پیداکنندہ بدی می باشند۔و خبث عادت را مستحکم می کنند۔

چنانکہ مشرکان جماع حرام کاری را روا داشتہ اند در وقتیکہ بچہ

نر نزاید وامید بود کہ بطریق حرامکاری زن بچہ تواند شد۔پس زنان خود را رغبت

حرام کاری می دہند۔تاکہ بچہ حاصل شود و اگرچہ بعد از بدکاری ہائے کثیر

و زمانہ دراز پیداگردد۔و ایشاں ایں عمل حرامکاری را نیوگ نام نہند

و لائق این است کہ ایں عمل رابوک نام نہادہ شود کہ بمعنی برجستن خربرمادہ است۔ودریں زمانہ برائے ایں عمل بد

* اعلم انّ لفظ النیوک قد اُخذ من النَیْک اشارۃً الی کثرۃ الجماع۔

بداں کہ لفظ نیوگ ازلفظ نیک اخذکردہ شدہ است وایں اشارہ است سوئے کثرت جماع۔

فان النیوک جمع النَیْک۔والجمع یدل علی الکثرۃ والاجتماع۔منہ

چراکہ نیوگ جمع نیک است وجمع برکثرت دلالت مے کند۔ منہ



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 443

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 443

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/443/mode/1up


لہذا العمل القبیح، وحثّوا علیہ ورغّبوا فیہ بالتصریح، وبما

أدخلوا ہذہ الأباطیل فی الاعتقاد، اضطرّوا إلی أن یُروّجوہا

و یرقُبوا مواقعَہا رِقْبۃَ أہلّۃِ الأعیادوکذالک شاع فی

بعض المسلمین بعضُ العقائد الفاسدۃ، ورُوّجتْ کرواج

الأمتعۃ الکاسدۃ، فمنہا أنہم یقولون إن المہدی یخرج علی

الناس من المغارۃ ، ویأخذ المنکرین علی الغَرارۃ، و المسیح ینزل

من السماء ، ومعہ ملائکۃ حضرۃ الکبریاء ، ثم یُحیی الشیخان

والاٰخروین من الأعداء ، فیقتلہما المسیحُ والمہدیُّ بأشدّ الإیذاء۔

ویومئذ یُعطٰی لکلّ من کان من الفِرق الإمامیّۃ الجناحان

کجناحَی الصقر بما أکلوا لحم صَحْبِ النبیِّ بالغِیبۃ، فیطیرون

إلی السماء لاستقبال المسیح کالملا ئکۃ، ثم یبتّکون أعناقَ کلّ

ہندوآں رابسیار تاکید کردہ اندومردم رابراں انگیختند و علانیہ درآں ترغیب دادہ۔وچوں ایشاں

ایں امور باطلہ را داخل اعتقاد خود کردہ اند۔سوئے ایں مضطرشدند کہ آں را رواج دہند

و انتظار کنند موقع ہائے ایں عمل راہمچو ہلال عید می کنند۔وہم چنیں دربعض فرقہ ہائے

مسلماناں بعض عقائد فاسدہ شائع شدہ اند۔وہمچو رواج یافتن چیز ہائے گمنام

دریں زمانہ رواج یافتہ اند۔پس ازاں ہایکے ایں است کہ ایشاں مے گویند کہ مہدی ازغارے برمردم ظاہر خواہد شد و منکران خود را در حالت غفلت شاں خواند گرفت ومسیح

ازآسمان بیاید۔وباوے فرشتگان خداتعالیٰ خواہند بود۔بازحضرت ابوبکروحضرت عمررضی اللہ عنہما ودیگردشمنان اہل بیت را(بزعم روافض)زندہ خواہندکرد۔پس مسیح و مہدی ایشاں رابسخت تر عذاب قتل خواہندکرد۔

و در آں روز ہر یک را ازشیعان علی دو بازو ہمچو بازو ہائے صقرعطاخواہندکرد۔

بپاداش ایں نیکی کہ گوشت صحابہ رضی اللہ عنہم بغیبت می خوردند۔پس ایناں برائے استقبال

مسیح ہمچو ملائک پرواز خواہند کرد۔باز ہریک را کہ اہل سنت والجماعت باشد

*درست لفظ’’ الآخرون‘‘ ہے کاتب سے سہواً ’’الاخروین‘‘ لکھا گیا ہے۔ (ناشر)



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 444

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 444

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/444/mode/1up


مَن کان من أہل السُنّۃ، بما کانوا یُکرِمون صحابۃ خیرِ البریّۃ۔

وبما کانوا یعادون الشیعۃَ، ولا یدخُلون فی ہذہ الفرقۃ المعصومۃ

المطہّرۃ، ویومئذ لا یسلَم مِن أیدیہم ولا یبقی حیًّا علی ظہر

الأرض إلا مَن فضَّل علی جمیع الناس علیًّا، وحسِبہ وصیًّا۔

ولأمراض الناس أسیًّا، وآمنَ بخلافتہ الحقۃ من غیرِ فاصلۃ۔

ولعَن الصحابۃَ کلّہم إلا قلیلا الذین کانوا زہاءَ خمسۃ و

کذالک انتصب أہل الحدیث لإزراء الحنفیّۃ والشافعیّۃ

والمالکیّۃ والحنبلیّۃ، وجہّل بعضُہم بعضًا، وقاموا للتخطیۃ و

قال النصاریٰ إنا نحن علی الحق الصریح، ولا تنجو نفسٌ إلا

بدم المسیح، وسینزل المسیح مع الملائکۃ المقرّبین، فہناک

یأخذ المسیح کلَّ من کفَر بألوہیتہ ویذبحہ کالقصّابین۔و

گردن خواہند زد ازیں جرم کہ چراصحابہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم را بزرگ می دانستند۔

وہم ازیں جرم کہ چرا بشیعان عداوت می داشتند۔و دریں فرقہ پاک داخل نشدند۔

و دراں روز از دست او شاں نہ سلامت خواہد ماند و نہ بر زمین زندہ باقی ماند

مگر کسے کہ علی را ازہمہ بزرگتر دانستہ باشد و او را وصی اعتقادکردہ

وبرائے مرض ہائے مردم طبیب انگاشتہ وبرخلافت حقہ او کہ بغیر فاصلہ است ایمان آوردہ

باشد و نیز ہمہ صحابہ را *** کردہ باشد۔ بجز قلیل کہ بقدر پنج مردم اندو

ہم چنیں اہل حدیث برائے ایں کاربرپا شدہ اند کہ مردمان حنفی و شافعی و مالکی و حنبلی را

عیب گیری کنند۔ و بعض بعض را جاہل و خطاکار قرار دادند۔و

نصاریٰ گفتند کہ ما بر حق واضح ہستیم۔و ہیچ جانے بجز خون مسیح

نجات نخواہد یافت۔و عنقریب مسیح بہ ہمراہ فرشتگان مقرب فرو خواہد آمد۔پس دراں وقت

منکران خدائی خود را ہمچو قصاباں خواہد کشت۔و



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 445

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 445

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/445/mode/1up


یومئذ لا یخلُص أحدٌ إلّا من آمن بالکَفّارۃ، ومن آمنَ فنجا

ولو کان عبدًا للنفس الأمّارۃ۔وقال الذین أشرکوا مِن براہمۃ

ہذہ الدیار، إن الدین دیننا والباقون کلہم وقود النار۔فالحاصل

أن الناس یمتحنون عیدانَہم لقَعْضٍ، ویموج بعضہم فی بعضٍ۔

ویصارعون ویتجاذبون ویُرعِلون فی کل رفع وخفض، وقد

شمّروا عن ذراعَیہم لِہَشٍّ ونَفْضٍ. وترا ی طوفان لم یُرَ مثلہ

من آدم إلی ہذا الزمان، وتری الناسَ کمصارعین فی ذالک

المیدان. وکتبوا رسائل وکتبًا لا تُعَدّ ولا تحصی، وجاء ت کقطرات

البحر وحَصاۃ البَرِّ والحصاوقد اجتمع جمیعہم صائلین علی

الإسلام، وأجمَروا علی استئصالہ بالجہد التام، ورموا مِن

قوس واحد لجرحِ دینِ خیر الأنام، فإنہ ناوَأَ دینَہم فی سائر العقائد

درآں روزہیچ کس ازدست اونتواند رست بجزکسے کہ برکفارہ ایمان آوردہ باشد۔وہرکہ ایمان آورد۔

پس نجات یافت اگرچہ نفس امّارہ را غلام باشد۔وہندوآن ایں دیارکہ مشرک اند مے گویند

کہ دین دین ماست و باقی ہمہ ہیزم دوزخ اند۔پس حاصل کلام این است

کہ مردم شاخہائے خود رامتحان می کنند تاکدام شاخ خمیدہ می شود وباہم کشتی مے کنند۔ ویک دیگر را ضرب شدید نیزہ در وقتِ پستی و بلندی مے رسانند۔ و برائے

فشاندن درخت برحریف استینہائے خود برچیدہ اند۔وطوفانے ظاہرشدکہ مثلش از

آدم تا ایندم یافتہ نمی شود۔و می بینی کہ مردم ہمچو کشتی گیران دریں میدان

حاضراند۔وکتاب ہا و رسالہ ہا نوشتہ اند کہ خارج ازحساب اند۔و ہمچو قطرہ ہائے

دریا وسنگریزہ ہائے بیابان اندازہ آنہا رسیدہ۔وآں ہمہ براسلام حملہ کنندگاں جمع شدہ اند۔

و بربیخ کنی آں بکوشش تمامتر اتفاق کردند۔ و برائے زخمی کردن

دین نبوی ہمہ ازیک کمان تیرہامے گذرانند۔چراکہ دین اسلام درہمہ عقائد مخالف عقائد ایشان است



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 446

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 446

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/446/mode/1up


والأحکام، وما بقی لدیننا حمایۃٌ إلا حمایۃ الکریم العلّام، وضاقت

علینا الأرض لتضایُق الأیام. فاقتضت غیرۃُ اللّٰہ أن یحکم بینہم

ویُنزِل أمرہ بالحق، ویُرِی آیۃ لالتیام القمر المنشقّ، ویضع

الحرب ویؤیّد دینہ بالنور، ویجمّر جیشَ آیاتِہ بالثغور۔

فإن الأقوام جاء وا جُمارَی، وتراہم من النَہْمۃ کسکاری وما ہم

بسکاری، وصار الدین فی أیدیہم کأساری. وإن اللّٰہ رأی أعداء ہ

أہلَ منعۃٍ و شدّۃ، و تظاہُرٍ و جَمْرۃ، وجِدَۃٍ و ثروۃ۔ و

مکرٍ و حیلۃ، و جَلادۃٍ و ہمّۃ، و إیجادٍ وصنعۃ، وتجربۃٍ

فی المِراء ومعرفۃ، واستقلالٍ وتُؤدۃ، وتیقّظٍ فی الحیل

و بصیرۃ، و وجَد المسلمین غافلین و وجد فیہم رِخوۃً وضعفًا

وقلّۃَ المعلومات، والانہماک فی الدنیا وعدمَ المبالاۃ، وقصورَ

و برائے دین ما بجز حمایت خداوند کریم ہیچ حمایت نماندہ است۔و زمین بر ما

بوجہ تنگی ایام تنگ شدہ است۔پس غیرت الٰہی تقاضاکرد کہ دریں فرقہ ہا فیصلہ فرماید

و امر خود براستی نازل فرماید۔ و برائے التیام ماہ شگافتہ شدہ نشانے ظاہر فرماید و از

جنگ ہا دست بردار و بانور مدد دین خود فرمایدولشکرنشانہائے خود را بر سرحَدّہا جمع کند۔

چراکہ ہمہ قوم ہابالاتفاق ازبرائے مقابلہ ومی بینی کہ ایشاں از شدت حرص ہمچو مستان ہستندگو ازشراب مستان نیست۔ و دین در دستہائے شاں ہمچو قیدیان است۔و خدا دید کہ دشمنان دین

خوب مضبوط و درمزاحمت قوی اند۔ وپناہ یکدیگر اند و درحملہ سخت اند۔و صاحبان مال ودولت و

صاحبان مکر و حیلہ و صاحبان چالاکی و ہمت و صاحبان ایجاد و صناعت کاری و تجربہ

درخصومت و معرفت ۔ و صاحبان استقلال و آہستگی۔ و بیداری در حیلہ ہا و

بصیرت و دید مسلمانان را غافل و در ایشاں سُستی و ضعف

و کمی معلومات مشاہدہ کرد۔و دید کہ مسلمانان در دنیاغرق اند وہیچ پروائے دین ندارند۔ و



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 447

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 447

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/447/mode/1up


الہِمم واختلال النیّات، ورأی الدّینَ منفردًا کالغرباء ، فأَعَدَّ

ما یمکِّنہ من العلوم والآیات فی السماء ، کما أُعِدّت الحِیَل و

المکائد فی الغبراء ، مخلوطۃً بالأہواء ، وبعَث رجلا من عندہ و

اصطفاہ من عرشہ، ونفخ فیہ من روحہ، ترحّمًا علی الضعفاء

أتعجَبون ولا تشکرون، وإلی ہیءۃ الزمان لا تنظرون، وفی

قول اللّٰہ ورسولہ لا تفکّرون، وتضحکون ولا تخافون، وترون

آیات اللّٰہ ثم تمرّون کأنکم لا تؤانسون۔ أما خُسِف القمر

والشمس وجُمِعَا فی رمضان؟ أما مضت علی رأس الماءۃ مُدّۃٌ

قریبا من خُمْسِہا وصدَق رسول اللّٰہ وما مان؟ فأَرُونی مجدِّدًا

مِن دونی إنْ کان. أتکذّبون قولَ اللّٰہ ورسولہ ولا تصدّقون

البیان، و لا تخافون المقتدر الدَیّان۔ أیہا الأعزّۃ إن الزمان

ہمت ہاقاصرشدہ و نیتہاخلل پذیرفتہ۔و دین را دیدکہ ہمچو غریباں تنہا است۔ پس او در

آسمان آں علوم و نشانہا طیارکرد کہ دین را تقویت بخشند ہمچو آں حیلہ ہا کہ در زمین

طیار شدہ بودند۔کہ بہ ہوائے نفس مخلوط بودند۔ و شخصے را از نزد خود فرستاد و

درو از روح خود بدمید و رحم بر ضعیفاں کرد۔

آیاتعجب می کنید و شکر نمے کنید۔ و طرف صورت زمانہ نہ مے بینید۔ و در

قول خدا و رسول او فکر نمے کنید۔و مے خندید وخوف نمے کنید۔و

نشانہائے خداتعالیٰ مے بینید باز چناں مے گذرید کہ گویاہیچ ندیدہ ایدآیاآفتاب وماہتاب ہر

دو در رمضان منکسف نشدہ اند وآیا دررمضان خسوف وکسوف واقع نشد۔آیا نگذشتہ است برصدی یک مدت قریب خمس آں ورسول خداصلی اللہ علیہ وسلم دروغ نگفتہ بود۔پس بجزمن اگرمجددے آمدہ باشد مرا بنمائید۔ آیا گفتۂ خدا و رسول او را تکذیب می کنید و قبول نمی کنید بیان خدا

و رسول را۔ و از خدا نمے ترسید کہ قادر و جزا دہندہ است۔اے عزیزان زمانہ ازہرجہت



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 448

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 448

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/448/mode/1up


قد فسد مِن کل جہۃ وجنب، وأحاط الناسَ کلُّ نوعِ جرم و

ذنب. قد کثرت البدعات والرزائل، وقلّت الأخلاق الفاضلۃ و

الشمائل، وصار صدقُ الحدیث کالکبریت الأحمر، والإخلاصُ فی التذکیر أَشَقَّ السِیَرِ، وتعوّدَ الناس تتبُّعَ العثرات وکتمانَ المکارم والحسنات، وکفرانَ الصنیعۃ وإدحاض المودّات، وعقوقَ الوالدین والوالدات، ومالَ الخواطرُ إلی المَصاف من المصافات، وفسخوا عہود المحبۃ و المؤاخاۃ، و اختاروا ما یباین الورع وسِیَرَ التقاۃ۔

یتمایلون علی النساء مِکْلافین، ولا یحبّون اللّٰہ أحسن المحبوبین۔

کلِفوا بجَوارٍ زانیات، وأُولعوا بأغانی ومغنّیات۔

وتری المساجد خالیۃ من ذاکرین وذاکرات۔وطلبوا

فی وجوہ الغلمان لذّۃً وسرورًا، وترکوا ربّنا مہجورًا۔یتکلّفون

و از ہر پہلو خراب شدہ است۔ و مردم را ہر گونہ گناہ ہا گرفتہ اند و

بدعت ہا و کارہائے رزیلہ بسیار شدہ و اخلاق فاضلہ و صفات حمیدہ

کم گردیدہ۔ و راست گوئی ہمچو کبریت احمر گردیدہ۔ و اخلاص در

نصیحت دادن مشکل ترین سیرتہا گردیدہ۔ومردم عادت گرفتہ اند کہ لغزشہارامے جویند و خوبی ہارا پوشیدہ می دارند۔و کفران احسان مے کنند و دوستی را باطل مے گردانند و نافرمانی پدر و مادر

سیرت شاں شدہ و دلہا از دوستی سوئے جنگ میل کردہ اند۔ و عہدہائے محبت

و برادری را شکستہ اند۔ و چیزے اختیار کردہ اند کہ مخالفِ ورع وسیرت پرہیزگاری است۔

مے افتند برزنان وشدت دوستی ایشاں در دل می دارند۔و باخدامحبت نمی کنند کہ ازہمہ محبوباں نیکو تر است۔دختران بدکار را دل دادہ اند۔ و شیفتہ زنان خوبرو و سرود گو شدہ اند

ومسجد ہا را می بینی کہ ازذکر کنندگان چہ مرد و چہ زن خالی افتادہ اند۔و در روئے

کودکاں لذت وخوشی جستند۔ و پروردگارما را بگذاشتند۔ از بہر دنیا



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 449

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 449

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/449/mode/1up


الکُلَفَ للدنیا الدنیّۃ وأمورِ الریاء ، ویُسنِّی لہم بذلُ الأموال قَصْدَ

الأہواء . وتجد کثیرا منہم ضاقت صدورہم وکثر کبرہم و

غرورہم. یضربون نساء ہم وحَفَدتَہم علی أدنی ذنب من

التملیح والإمراخ، وکادوا أن یشدِّخوہم علی أن لم یأتوا

عند الطعام بالنُقاخ، وربما یلطمونہم علی أن المَباء ۃ ما

کُسحتْ، أو الزرابیَّ ما بُثِثتْ، أو النمارقَ ما صُفِفتْ۔و

یکلَحون ویعبِسون ویصلُقون، ویصرخون کأنہم یموتون۔

ویرفعون الأصوات ومن الغضب یرتعدون. و یَدُعّون

المساکین وکالکلاب یُخسِؤن، وإذا اضطرّوا إلیہم لغرض فیخلبون

ولا یُخلصون. وإنْ بَطُؤَ خادم فی مجیۂ فیضربون حتی یقرُب

الحَینَ، ویعاقبون بأنّٰی و أینَ. ویأکلون الخدّامَ إن لم

وکارہائے دنیا و ریاکاری اقسام مشقت ہامی بردارند۔و آساں مے کند برائے او شاں خرچ کردن مال ہارا

قصد آرزوہا وبسیارے را ازایشاں تنگ سینہ خواہی یافت و غرور و تکبر بسیار خواہی دید۔

زنان و نوکران را بر ادنیٰ قصور زیادہ شدن نمک

یانرم شدن خمیر می زنند و نزدیک مے باشد کہ سر ایشاں بشکنند بریں گناہ کہ

وقت طعام آب خنک و خوش مزہ نیا وردہ اند۔ و بسا اوقات بریں گناہ طمانچہ می زنند کہ

جائے سکونت نروفتہ اند۔ یا بریں گناہ کہ مسند ہا گستردہ نہ شدہ۔و

چیں برجبیں می شوند یاآنکہ بالین ہا بترتیب نہادہ نشدہ و رو ترش مے کنند و آوازبلندمے بردارند۔وفریاد می کنند گویامے میرند وآواز ہا بلند مے کنند واز غضب مے لرزند۔و رد و دورمی کنند

مساکین را و ہمچو سگاں دفع مے کنند۔وچوں برائے غرضے محتاج ایشاں شوند پس بزبان

می فریبند و اخلاص نمی کنند۔واگر خادمے دیرکردہ آید پس می زنند تابحدے کہ نزدیک بموت

می رسد۔وشکنجہ کنند بدیں سوال کہ کجا ماندی و بکدام سو رفتہ بودی۔و می خورند نوکراں رااگر



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 450

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 450

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/450/mode/1up


یُحضِروا الطعام علی أوقاتہ، ویمتحنون اللحم ویُجنِّبون علی إیہاتِہ۔

ویُبْذِءُ ون خادمًا عاقلا إنْ کان لا یتعوّد الظلم والجورَ، ویبسَأون

بظالم وإن کان یشابہ الثورَ۔ یظلمون أرامل وإن کنّ قریبًا

منہم ومن جیرانہم، أو قریبۃً و من بنات إخوانہم. وإن کان

لأحد منہم أخ أو أخانِ جائعَین، فلا یُلقِمہما لقمۃً کالإخوان۔

وإنْ یَّریٰ أنہما قریب من الموت ولدَغہما الجوع کالثعبان۔وإنْ

جاء ت عاہرۃ فیبتدر فَتْحَ الباب، و یتلقّاہا بالتَرحاب۔و

ما کان لجار أن یحلّ ذَراہ ویتلمّظ بقِراہ، وإن قطّعہ الجوع

بمُداہ۔ یتجشّم لأجل الأکابر أُکُلًا، ویُہیاء لہم کلّ ما یؤکل

ولا یراہم علی نفسہ کَلاًّ بل یجمع لہم من جمیع الألوان

مآکلَ، وإن ہاضت الآکلَ۔ و یسوم التکلیفَ فی سبل الریاء۔

طعام بر وقت خود حاضر نکنند۔و امتحان گوشت می کنند و اگربوگرفتہ باشد پس پہلوبشکنند

و ناخوش مے بینند حال نوکرے را کہ ظلم و جور عادت او نباشد۔و انس میگیرند

بظالم اگرچہ بگاؤ مشابہ باشد۔ظلم مے کنند بیوہ زنان را اگرچہ آنہا ہمسایہ

او شاں باشند۔یاآں زن ہا کہ برشتہ قریب باشند و از دختران برادران

باشند و اگریکے را از ایناں برادرے باشد یا دو برادر کہ گرسنہ باشند پس یک لقمۂ اوشاں ہمچوبرادران نمی دہداگرچہ بیندکہ ایشاں ازگرسنگی قریب بموت اندو مارِگرسنگی ایشاں راگزیدہ است واگر زن زانیہ بیاید پس زودی میکنند کشادن در را۔ و پیش آمد او را بمرحبا گفتن۔و

مجال ہمسایہ نیست کہ بہ پناہ او در آید وچشد ضیافت او را اگرچہ گرسنگی باکاردہائے خود

او را پارہ پارہ کردہ باشد۔تکلف میکنند از بہر اکابر از روئے خوردنی و از بہرشاں ہر قسم طعام

طیارمے کنند و نمی بینند ایشاں رابرائے نفس خودگراں بلکہ برائے شاں ازہمہ قسم ہاطعام ہاطیار

مے سازد اگرچہ خورندہ راازاں ہیضہ شود۔وبرخود تکلیف برداشتن روامی دارد درراہ ہائے ریا



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 451

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 451

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/451/mode/1up


ولا یعطی السائلَ ما حضر من العَشاء . ولا ینظر بخُلقٍ سَبْطٍ إلی

ذی مجاعۃ، ویسبّ السائلَ ویضرب إن وقف إلی ساعۃ، و

لا یری أن السائل جاء ہ فی لیل دَجی، وقصدہ علی ما بہ من

الوَجیٰ، وظنَّہ مضیفًا یعطی رغیفًا، ویخاف ربًّا لطیفًا۔

فیدُعّہ مِن بیتہ ولا یرحمہ مع علمہ علی عدم مَوئل، و

إن کان ما ذاق مُذ یومین طَعْمَ مأکل، وما یفکّر فی

أن الغریب أین یذہب فی ظلام مُسبِل، وما یفعل عند تألّمٍ

وتملمُلٍ۔فالحاصل أن المواساۃ قد قلّتْ، ومصائب الضعفاء

جلّتْ ، و نسی المودّۃَ و صِلۃَ الرحم کلُّ مَن کان فی المشارق

والمغارب، وصارت الأقارب کالعقارب، ولأجل ذالک یترک

مَن ساقہ السَغَبُ الأہلَ والدار، ویذہب أین یُذہبِہ

و سوال کنندہ راآنچہ ازطعام شب حاضر باشد نمی دہد۔وہرکہ گرسنگی دارد بخلق نرم سوئے او

نمی نگرد۔وسائل را دشنام مے دہد و مے زند اگر تا ساعتے توقف کردہ باشد۔و

نمی بیند کہ سائل نزد او درشب تاریک آمدہ است۔وقصد کرد او را باوجودیکہ پائے او

درد میکرد۔وگمان برد کہ او آں مہمانے است کہ نان مے دہد۔و از خداتعالیٰ می ترسد۔

پس دور و دفع میکند او را از خانہ خود و برو رحم نمی کند باوجود ایں علم کہ او را پناہے نیست۔

و اگرچنیں باشد کہ از دو روز ذائقہ طعام نچشیدہ باشد۔و دریں فکر نمی کند کہ

آں غریب در شب تاریک کجا خواہد رفت۔و در وقت درد و اضطراب

چہ خواہد کرد۔پس حاصل کلام ایں است کہ ہمدردی کم شدہ است۔ومصیبت ہائے کمزوراں

بزرگ شدند۔وفراموش کرد دوستی و صلہ رحم را ہرکہ درمشرق یا در مغرب است۔

و اقارب ہمچو کژدم ہا شدہ اند و ازبہر ہمیں سبب ترک میکند

کسے کہ کشد او را گرسنگی کسان خانہ و خانہ را۔و مے رود ہر کجا کہ محتاجگی



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 452

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 452

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/452/mode/1up


الفقر و یدور کیف أدارَ، و یفصل عن القُربی بکبد مرضوضۃ۔

ودموعٍ مفضوضۃ، حتی لا یُعرَف أحَیٌّ فیُتَوقَّعَ، أم أُودِعَ

اللحدَ البَلْقَعَ، ویصرخ فی الغربۃ قائلا أین أنت یا زوجی یا ولدی۔

وإنّی أہلکنی الہَجْر ولکن کیف أصِل إلیکم بصفر یدی۔ویقول

یَا أَسَفٰی علٰی وطنی ویضجر قلبہ وہو یُخرِد، ولا یکون لہ أحد

أن یرقُش حکایتَہ علی ما یسرُد، ثم یسعی بخبرہ إلی وطنہ

کما یسعی الأجرَد. ولا یستبطنہ أحد عن مَرْتاہ ولا یُعِینہ

فی استضمام زوجہ وفتاہ، ولا یُعطی لہ نصابٌ من المال۔

لیکفل زوجَہ وابنہ فی الحال. وقد تکون لہ بنت جاوزت

الإعصارَ، وہی کعانسٍ فی بیتہ وکادت أن لا تجانس الأبکارَ۔

فیکون ہذا الرجل صیدًا لہذہ الأفکار، ویموت قبل وقت

او را مے برد وگردش مے کند بروجہیکہ گردش مے دہد وجدا می شود ازاقارب بجگرپارہ پارہ

و اشک ہائے ریختہ شدہ۔تاآنکہ شناختہ نمی شود کہ آیازندہ است تاانتظارش کردہ آید یا

نہادہ شد در لحد خالی۔وفریاد مے کند درحالت سفر بدیں قول کہ کجا ہستی اے زن من اے پسرمن۔ ومراہجرشما ہلاکت کردہ است مگر چگونہ بدست خالی سوئے شما برسم و مے گوید

اے افسوس من بر وطن من و تنگدل مے شود دل او و او از شرم گفتگو نتواندکرد۔و او را کسے نبود

کہ قصہ اومسلسل بنویسد۔ باز خبر او گرفتہ سوئے وطن او شتابد

ہمچو اسپے کہ مے دود و ہیچ کس او را از رائے اوکہ پوشیدہ است دریافت نمے کند و مدد نمی دہد

او را در جمع آوردن زن و پسر او و کسے او را بقدر ضرورت مال نمی دہد۔

تا زن و پسرِخود را ہماں وقت فراہم آرد۔و گاہے او را دخترے مے باشد کہ ازحد

بلوغ تجاوزکردہ باشد۔و او ہمچو کسے درخانہ اوباشدکہ درخانہ مادر و پدر از حد جوانی گزشتہ باشد

وقریب است کہ زنان بکر را مشابہ نماند۔پس ایں شخص ایں فکرہاراشکارمی گردد۔وقبل ازوقت جان کندن



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 453

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 453

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/453/mode/1up


الاحتضار، و یُمِرُّ فی حلقہ ماءٌ عذب ویتقضّی علیہ عذاب۔

فیمشی مبہوتا کأنہ مصاب. ویستدین فلا یُعطُون من

المال قسطًا، وإنْ یکتُب لہم بہ قِطًّا. ویستَقْری الحیلَ ولا

یجد أقواتًا، کأنہ ورَد أرضًا قاطًّا. ولا یری من حزبٍ الصُنْعَ و

إنْ یستنفذ فی ثناۂم الوُسعَ، ولا یشاہد الطَول، ولو أطال

القول، ولا یجد منہم دواء الطَوَی، وإن نشَر من وَشْیِ

سَمْرِہ أو طَوَی. وکذالک یمتدّ لیلہ المُبیر، ولا یجشُر الصبح المنیر۔

وتبسُط علیہ لیلُہ جناحًا لا تغیب شوائبہا، ولا تشیب ذوائبہا۔

ہذا حالہ وأخوہ المترَف یطمُر طمورَ الغزالۃ، وینوم إلی طلوع الغَزالۃ۔

لا تُرفَع یدہ للصِّلات، ولا یجنَح صُلبُہ للصَّلٰوۃ. یسعی کالبابورۃ

فی غُلَواۂ، ویستُر جہلا تِہ بثوب خیلا ۂ. لا یعلم کیف تستطیر

می میرد۔و تلخ می شود در حلق او آب شیریں و فرود می آید برو عذاب۔

پس حواس باختہ می رود گویا او دیوانہ است و قرض مے خواہد پس ہیچکس او را از مال خود

حصہ نمی دہد۔اگرچہ برائے شاں دربارہ آں قرض تمسکے نوشتہ دہد ومیجوید حیلہ ہا را و

قوت لایموت خودنہ می یابد گویا او بر زمینے فرود آمدہ کہ درآنجاسخت قحط افتادہ است و

ازگروہے سلوک احسان نہ می بیند۔اگرچہ بہ ہمہ طاقت ثنائے آنہاکند و نمی بینداحسان را

واگرچہ سخن را د رازکشیدہ باشد و نہ مے یابدازیشاں دوائے گرسنگی و اگرچہ جامہ رنگین افسانہ خود را بگسترد یا

در نوردد۔ و ہمچناں شب ہلاک کنندہ او دراز می گردد۔و صبح روشن ظاہر نمے شود۔

وبروے آں شبے پرخود می گستردکہ مکروہات آں پنہاں نمی شوند۔وسفید نمی شوند گیسو ہائے آں

ایں حال اوست وبرادراوکہ ازنعمت وناز گمراہ شدہ است ہمچو آہومے جہد تاطلوع آفتاب می خسپد اوبرائے عطائے بخشش ہابلندنمی شود۔ونہ پشت اوبرائے نماز خم می گرد د وہمچو مرکب ریل درتجاوزخود می دود وامورباطلہ خود را بجامہ پندار خود می پوشد۔ نمی داند کہ چگونہ پراگندہ می شوند



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 454

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 454

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/454/mode/1up


صدوعُ الکبد عند غلبۃ الحنین إلی الوطن والولد۔ یُحرِز العینَ فی

صُرّتہ، وبہا یبرق أساریرُ مسرّتہ. وکذالک یُسنَّی ابتلاءً نجاحُہ

ویُبسَط جناحُہ، فیعمَّی علیہ طریقُ الاہتداء ، ویجرّہ شِقوتہ

إلی العَمایۃ والعَمیاء ، ویظن أن دولتہ مِن علمہ ودہاۂ

لا من قسّامِ آلاۂ ونعماۂ، ویمدح عقلَہ ویقول إنی بہ

حُزتُ ما اشتہیتُ، وما حوی إخوانی ما حویتُ، وإنی ما

آمنتُ بالرسل وتعافیتُ، فلِم ما عُذّبت إنْ أجرمت

أو جنیت ومن الجرائم التی کثرت فی المسلمین۔کبرٌ

ونخوۃ کالشیاطین، فمَن کان یحسب نفسہ من العلماء یُرِی

مزایا علمہ بأنواع الخیلاء ، ویذکر الآخرین کالمحقَّرین المزدرین۔

ویتوغّر غضبًا إذا قیل إنہم من العالِمین، ویشمَخ بأنفہ

پارہ ہائے جگر وقت غلبہ آرزوئے وطن و پسر۔جمع مے کند زر را در

کیسہ خود وباوے می درخشد خطوط وعلامات خوشی او۔وہم چنیں بطور آزمایش حاجت اوآسان کردہ شد وبازوئے اوفراخ کردہ می شودپس پوشیدہ کردہ می شود بر وے راہ ہدایت یافتن وکشداو را بدبختی او سوئے بے راہی و گمراہی و گمان میکند کہ دولت او از علم و زیرکی اوست

نہ ازطرف قسمت کنندہ نعمتہائے ظاہر وباطن۔وعقل خود را تعریف میکند و میگوید کہ بدو

ہرمراد خود یافتم۔ و برادران من آں مال جمع نکردند کہ من جمع کردم۔ و من

برپیغمبراں ایمان نیاوردہ ام و ایں کار رامکروہ داشتم۔پس چرا معذب نشدم اگر گناہ گارشدم

یا گناہ کردم۔ و از جملہ گناہ ہا کہ در مسلماناں بکثرت شدہ اند۔تکبر

ونخوت است کہ ہمچو شیاطین میدارند۔پس آنکس کہ خود را از علماء مے پندارند ظاہرمے کند

فضیلتہائے علم خود باقسام نازوتکبر۔ و یاد میکند دیگراں را مثل تحقیر کنندگان۔

وازغضب افروختہ میشودچوں گفتہ آید کہ ایشاں ازعالماں ہستند۔وبینی خود بلند میکند



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 455

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 455

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/455/mode/1up


أَنَفًا عند ذکر الغیر، ویقول دَعُوا ذِکرہ فإنہ کالحمار أو العَیر۔ثم

یحمد نفسہ صَلَفًا کالمستکبرین، لیعتلق بہ الناس اعتلاقَ العاشقین۔

ویتقلّب فی أقالیب، ویخبِط فی أسالیب، فیدّعی تارۃ أنہ من

الأدباء ، ولا یبلغ شأنَہ أحدٌ من البلغاء ، ویسأل الأقرانَ

کالصبیان عن التراکیب النحویۃ والصیغۃ، ویقطع علی الناس

کلامہم للتخطیۃ، ویبدی ناجذیہ علی لفظ کالکلاب۔و

یزعم نفسہ علی الصحۃ والصواب. وکذالک یزعم ہذا

الرجل مرۃ أنہ من الأطبّاء ، وفاق الکلّ فی تشخیص الداء

وتجویز الدواء . ویبرُز طورًا فی زَیِّ الفقہاء ، ویشیر حینًا

إلی أنہ ظفِر بنسخۃ الکیمیاء . ثم إذا فُتن فی موطن

فرسان الیَراعۃ، وأرباب البراعۃ، فثبت أنہ لا یقدر علی أن

ازتنگ داشتن وقت ذکر غیر ومیگوید کہ ہیچ ذکر او مکنید چراکہ اومثل خراست یامثل گورخر۔باز

خودستائی مے کند ہمچو مے کندہمچو متکبراں ازراہ لاف زنی۔تابیاویزند بدو مردم ہمچو آویختن عاشقان و میگردد درکالبدہا و کج مج مے رود در راہ ہا۔پس دعویٰ میکند بارے کہ او از

ادیبان است۔وہیچ کس ازاہل بلاغت بشان او نہ می رسد و سوال مے کند ہم جنسانِ خود را

از ترکیب ہائے نحویہ و از صیغہ۔ و برائے خطا گرفتن

قطع کلام مردم میکند۔و مے نماید دندان پسین خود را از خشم براختلاف یک لفظ ہمچوسگاں

و گمان میکند کہ او بر حق و بر صواب است۔ و بارے ایں گمان میکند کہ

او از طبیبان است۔وفائق شد ہمہ را درتشخص مرض

و تجویز دوا۔ و گاہے ظاہر می شود در لباس فقیہاں و گاہے سوئے ایں اشارہ

میکند کہ او بر نسخہ کیمیا کامیاب شدہ است۔ باز چوں امتحان کردہ شود در میدان

سواران قلم و صاحبان زیادت درفضل وہنر۔پس ثابت می شود کہ اوبریں قادرنیست



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 456

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 456

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/456/mode/1up


ینقّح الإنشاء ، ویتصرّف فیہ کیف شاء ، بل یظہَر أنہ أعجَمُ

ویضاہی العَجماءَ، ولا یعلم ما الأدب ولا یدری ہذہ الطریقۃَ

الغرّاءَ. ثم إذا عُرِض علیہ المرضٰی للمداواۃ ، کما ادّعی فی

بعض الأوقات، فما کان أن یفرّق بین السَکْتۃ والسُبات۔و

ربما یحسب الدِقَّ لَثِقۃً، وانطباقَ المَرِیءِ ذُبْحۃً، ویسمّی

السَبَلَ سُلاقًا، وضِیق النّفَسِ خُنّاقًا، ویستعمل فی مواضع

التسخین کلَّ ما ہو مُطفّی للحرارۃ، و مبرِّد

للمَعِدۃ، و یأمر بأن یؤتی المریضُ کثیرًا من الخَسِّ و

الکافور والکزبرۃ، ویحسب لہ کَشْکَ الشعیر أجودَ الأغذیۃْ

ویأمر أن یتجنّب اللحمَ و الأبازیر الحارّۃ ، ولا یقرُب شیءًا

من الأشیاء المسخّنۃ، فیکون آخرُ أمر العلیل، أن الأورام الباردۃ

کہ سخن پاکیزہ تواند گفت وتصرف کند در انشابہرطوریکہ خواہد۔و ظاہرمے شود کہ او ژولیدہ زبان

است وہمچو چارپایان است ونہ می داند کہ ادب چہ باشدو ازیں طریقہ روشن بے خبرمے باشد۔ بازچوں بیماراں برو پیش میکنند برائے علاج بمطابق آں کہ در بعض اوقات دعویٰ

کردہ بود۔پس ایں قدر تمیز او را نمی باشد کہ در سکتہ و سبات فرق تواند کرد۔و

بسا اوقات تپ دق راتپ لثقہ گمان می کند۔و انطباق مری را ذبحہ نام می نہد وبیماری

سبل راکہ خارش وسیلان رطوبت وضعف بصرباشد سلاق نام می نہد وسلاق آں بیماری است کہ غلفت وسرخی جفن وسقوط مژہ درو لازم است ونام ضیق النفس خناق می نہند واودرمحل ہائے گرم کردن بدن آں دواہا استعمال میکند کہ حرارت را فرو نشاند و معدہ را سرد میکند۔و حکم میکند کہ مریض را کاہو و کافور و کشنیز بسیار

دادہ شود۔ و گمان میکند آب جو برائے مریض بہترین غذاہا۔

وحکم میکند کہ بیمار ازگوشت ومصالح ہائے گرم وہرچیزے کہ گرم باشد

پرہیز کند۔ پس آخر امر بیمار ایں مے گردد۔ کہ ورم ہائے سرد



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 457

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 457

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/457/mode/1up


تحدث فی بدنہ من الرأس إلی الإحلیل، وفی بعض الطبائع تزید

النفخُ أو یہلک المریضُ من شدۃ السعال، أو تسکُن حرکۃُ القلب

فیموت السقیم فی الحال. فبمثل تلک الأطبّاء یکثُر القبورُ

ویقلّ رونقُ العمارات، ومَن أطال المکث تحت علاجہم فلا بدّ

من الممات. وکم من أعین فَقَؤُوہا، وکم من أرجل أعرجوہا

وکم من صبیان بُدِءُ وا فدفنوہم بخطۂم، ونجَوا مِن

أیدیہم بفَناۂم۔ یَثْمَؤُہم المرضَی وإنْ یُجبِأُوْا الزرعَ۔و

یشربون لبن کلّ لَبونٍ مِن غنمہم وبقرہم حتی تُبْکَأَ الدَرُّ

وتُخْلِی الضَرْعُ. ثم یأتیہم الموت بالحسرات، ویلعنونہم

عند فراق الأبناء والبنات۔وقد یدّعی ہؤلاء الکذّابون بأنہم

یجعلون العاقرَ ضانِءًا، والکادِءَ نامیًا زانِءًا، ویؤتون الناسَ

از سر تا احلیل درد پیدا مے شود ۔ و در بعض طبیعتہا نفخ زیادہ

مے گردد یا مریض بشدت سعال مے میرد۔ یا دل از حرکت خود

باز مے ماند و بیمار فی الفور مے میرد۔پس بہ ہمچو ایں طبیباں قبرہا زیادہ می شوند

وحسن آبادی کم می گردد۔و ہر کہ تادیرزیرعلاج ایشاں بماند ایں ضرور است

کہ بمیرد۔ وبسیار چشم ہا ہستند کہ ایں طبیباںآنہا راکورکردند۔وبسیار ازپاہاہستند کہ لنگ کردندایں طبیباں آنہا را وبسیار کودکان اند کہ ایشاں راچیچک وحصبہ ظاہر شد پس بوجہ خطا ایں طبیباں دفن کردہ شدند

وبباعث مردن از دست ایشاں رہائی یافتند ۔چرب میخورانند ایشان رابیماراں اگرچہ بحالتِ خامی بفروشند زراعت را۔و می نوشند شیر ہرشیردارازگوسپند وگاوتابحدے کہ کم شیرمے گردد بسیار شیردار

وخالی میکند پستان را۔بازآں مریضاں رابہ حسرت موت می آید وآں طبیباں را دروقت رخصت

شدن ازپسران ودختران *** ہامی فریسند۔ وگاہے دعویٰ میکنند ایں دروغ گویاں کہ اوشاں

زن عقیمہ رابسیاربچہ دہندہ میگردانند وگیاہے راکہ ازگوالیدن بازماندہ باشد نمومی دہندہ وتابکوہ رسندہ میکنند



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 458

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 458

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/458/mode/1up


بناتٍ وبنین، وإنْ زَنءُوا الثمانین، ویری الصبیُّ بدواۂم

إخوۃً بعد ما کان عِجْزۃً. وکذالک یقولون إنا نکفَأُ المرضَ

من اعتداۂ، ونجعل العلیل کنخیل بعد انحناۂ۔ ومن أراد

أن یمرَأَہ الطعامُ ویتقوّی العظام، فلیأکلْ معجونَنا الکبیرَ۔و

سینظر فی أسبوع التأثیرَ. وإذا استعمل الناس دواءَ ہ وما رأوا

إلّا النقصان، فعلموا أن الرجل قد مانَ، وأَتبَعوہ اللِّعانَ۔

وکذالک یکذبون ولا یحسبونہ سُبّۃً، وبالدجل یجعلون

الکذب قُبّۃً۔وکذالک إذا ادّعی أحد منہم أنہ فقیہ ومن

المحدِّثین، فثبت فی آخر الأمر أنہ جاہل ولا یعلم الدّین۔

ولا یخفی عالم وجُہول، ولا صحیح ومسلول۔وإنّی فی ہذہ

صاحبُ التجربۃ، وانتقدتُہم فوجدتُہم کالمَیتۃ۔إنہم

ومی دہند مردم را دختران و پسران۔اگرچہ تا ہشتاد سال رسیدہ باشند۔ وکودک بعلاج شاں برادران می بیند۔

بعد زانکہ آخری بچہ پدر خودبود۔ وہم چنیں ایں طبیبان مے گویند کہ ما باز میداریم مرض را

از زیادت۔و مریض را بعد خم شدن پشت ہمچو درخت خرما می گردانیم و ہر کہ می خواہد

کہ او را طعام ہضم شود واستخوان ہا قوی شوند پس می باید کہ معجون کبیر ما بخورد و

در یک ہفتہ تاثیر خواہد دید و چوں مردم دوائی او استعمال کردند و ندیدند

مگر نقصان پس دانستند کہ دروغ گفتہ است۔و درپے او می فریسند لعنتہارا

و ہم چنیں دروغ میگوینداورامحل دشنام نمی دانند۔وبدجل خود دروغ راہمچو بنائے می نمایند

کہ گرداگرد اودیوارے کشیدہ باشند۔و ہم چنیں چوں دعویٰ کند یکے ازیناں کہ من فقیہم واز

محدثاں ہستم۔پس آخرثابت می شود کی اوجاہل است و دین رانہ مے شناسد۔

و پوشیدہ نمی ماند دانا و جاہل و تندرست و مسلول۔ و من دریں حقیقت

صاحب تجربہ ہستم۔ و ایشاں را آزمودم پس ہمچو مردہ یافتم۔ ایشاں



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 459

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 459

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/459/mode/1up


تفرّدوا فی الدَّقاریر، وأغَدُّوا کالبعیر. یأکلون حتی ینقلب علیہم

المعدۃُ و ینفُضوا علی الفراش، و بعُدوا عن الحق وطلبہ

فلیسوا الیوم کالشمع ولا کالفَراش. ترکوا الملّۃ وما قالہ النبیُّ

الصبیحُ، وسقطوا کأَذِبّۃٍ تسقط علی جرحٍ یقیحُ۔و

إذا غاب عنہم قَذَرُہم فضاقوا لہا ذَرْعًا، وما ملکوا صبرا

ولا ورَعًا۔واللّٰہ إنہم قد أطاعوا النفس وسلطانَہا۔و

تعوّدوا الشہواتِ وشیطانَہا. یدورون علی أبواب أہل الثروۃ

والیسار، و الجِدۃ و العَقار۔ وکم منہم مالوا من صلٰوۃ الصبح

إلی الصَبوح، ومن العِشاء إلی الغَبوق فی الصُروح، واشتغلوا من شرح*

دردروغہایگانہ ہستند وہمچو شتربربدن غدودہائے طاعون می دارند۔می خورند تاوقتیکہ معدہ برایشاں

نگوں شود و برفرش قے کنند۔ و از حق و از جستنِ حق دور شدہ اند

پس امروز نہ ہمچو شمع ہستند و نہ ہمچو پروانہ ہا۔ملت اسلام وگفتہ نبی خوبصورت را

ترک کردند۔ و ہمچو مگس ہا بر زخم ریمناک افتادند۔ و

چوں پلیدی شاں ازیشاں جدامے گردد۔پس برائے آں تنگدل مے شوند۔وصبر وپرہیزگاری ہمہ ازدست می دہند۔وبخداکہ ایشاں نفس وتسلط ہائے نفس راتن در دادہ اند۔

وبہ شہوات وشیطان شہوات عادت گرفتہ اند۔بر دروازہ ہائے دولت منداں وتونگراں و زمینداراں مے گردند۔ و بسیارے از ایشاں از نماز فجر سوئے شراب

رخ کردہ اند۔ و از نماز شب سوئے شراب در کوشک ہا۔ و از شرح

کان فی دیارنا رجل من الواعظین۔وکان الناس یحسبونہ من الصالحین

درملک ما شخصے بود از واعظین۔ و مردم اورا نیک ومؤحد می دانستند۔

الموحدین۔فاتفق ان رجلادخل علیہ مفاجءًاکالزائرین۔فوجدہ یشرب

پس چناں اتفاق افتادکہ شخصے بطورناگہ بروگذرکردہمچو زیارت کنندگان۔پس دید کہ او



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 460

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 460

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/460/mode/1up


’’الوقایۃ‘‘ و’’الہدایۃ‘‘إلی العواہر والبغایا، وإلی الرحیق مع التغذی بالقلایا من الجدایا، ومالوا إلی السماع من المحسِنات الحُذّاق، والموصوفات

فی الآفاق؛ وإذا قلّ البَعاعُ، وخفّ المتاع، وفرّ الرَّعاعُ

وفرَغ الجِرابُ، وغُلِّق الأبوابُ، نہضوا للوعظ والنصیحۃ

مع حِبالۃ مِن أشعار الصوفیۃ، لتعود إلیہم أیام الثروۃ و

الجِدَۃ. وتراہم فی مجالس الوعظ یتصرّخون و یُرغُون کبعیر

أَغَدَّ، وفی القلب یذکرون الجَدَّ، والدموعُ قرَّحتِ الخدّ۔

وقایہ وہدایہ و رو تافتہ سوئے زنان بدکار سوئے شراب بکباب بزغالہ مشغول شدند۔

ورغبت کردند سوئے شنیدن سرود از زنان خوبرو و ماہر در فن سرود میل کردہ اند و

آں زنان دردنیا قابل تعریف شمارکردہ شدہ اند۔وچوں متاع کم شد وسرمایہ سبک شد۔وہم صحبتاں سفلہ بگریختند و کیسہ خالی شد۔ و در ہا بستہ شد۔ برائے وعظ و نصیحت برخاستند

بادامی ازشعرہائے صوفیان تا ایام تونگری برا یشاں باز آیند۔

وبینی ایشاں را در مجالس وعظ می گریند وفریاد می کنند ہمچو شترے کہ برجسم او

غدہ طاعون بر آید و ایام تونگری را در دل یاد می کنند۔و اشک ہا رخسا را ریش مے کنند

الخمر مع ندماء من الفاسقین۔فقال یا لعین، عَملُک ہذا وقولک ذالک۔فأجاب

باچند فاسقاں شراب مے نوشد۔پس گفت اے شیطان ایں کردارتست وآں گفتارتو۔پس جواب داد

وأری العُجابَ۔قال:أَرُونی عالمًا لا یشرب الخمر۔أو یتجنّب الزناوالزَّمْرَ۔وکذالک کان عالمٌ

وامر عجیب بنمود۔گفت آں مولوی مرابنمائید کہ شراب نمے نوشد یااززناوسروداجتناب می کند۔وہمچنیں یکے دیگر مولوی

آخر قریبا من قریتی۔وکان ینکر برُتْبتی۔فشرب الخمر فی مجلسِ کافرٍ یہوی الإسلام۔

بود کہ ازقریۂ من نزدیک بود وازمنکران من بود۔پس درمجلس کافرے شراب نوشید کہ رغبت اسلام می داشت۔پس آں کافر

فلعَنہ الکافر ولامَ۔وقال إنْ کان ہؤلاء ہم أئمّۃ الإسلام۔فکُفْری خیر لدنیای مِن أن أَلحَق بہذہ اللئام۔منہ

اورالعنت کرد وملامت نمودوگفت اگر ایناں پیشوایانِ اسلام اند پس کفرمن ازاختلاط بایشاں برائے دنیائے من بہتراست۔منہ



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 461

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 461

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/461/mode/1up


فالعامۃ یزعمون أنہم یبکون مخافۃ یوم المکافأت، کما ہو

مِن سِیَرِ أہل التقاۃ، مع أنہم لا یبکون إلّا بفراق الصہباء۔

والغِیدِ من الندماء ، وبما قَلَّ المِراح، وکانت کالرؤیا

الراحُ، فہیّج لہم البکاءَ ما عندہم من الوحشۃ لفقدِ

أسباب العیشۃ، وبما فقدوا رُفْقۃ أیام الرَخاء ، ونُدماء

حلقۃ الصہباء . و مع ذالک یحسبون أنفسہم کالبدر۔و

یحبّون أن یُقعَدوا من المجلس فی الصدر، ویسمّون أنفسہم

مولویّین، أو فقہاء ومحدِّثین، ومن لم ینادِہم بہذہ الأسماء

فیغضبون علیہ سابّین، مع أنہ لم یبق لہم طبع عربی

ولا ذوق أدبی. و إنّی دعوتہم مرارًا، وجرّبتہم أطوارًا۔و

عرضتُ علیہم کلامی، وأریتُہم غُرَری وحُسْنَ نظامی۔

و مردم عام ایں خیال مے کندکہ ایشاں از خوف قیامت میگریند۔چنانکہ

عادت پرہیزگاراں است۔باوجود اینکہ اوشاں از جدائی شراب و زنانِ خوبرو

مے گریند۔ و بدیں سبب کہ خوشی کم گردید۔ و شراب ہمچو خواب

شد۔پس ازیں گریہ آمدکہ اسباب وحشت جمع شدند۔برائے گم شدن

اسباب معیشت۔ونیزازیں سبب می گریند کہ رفیقان ایام فراخی راگم کردند و

ہمنشینانِ حلقہ شراب بگریختند۔ و باوجود ایں خود را چوں ماہ چہار دہم میدانند۔ و

مے خواہند کہ مردم او شاں را در صدرمجلس بنشانند۔ و خود را بنام

مولوی و فقیہہ و محدث مشہورمی کنند۔ و ہرکہ او شاں را بدیں نام ہا یادنکند

پس بروخشم مے گیرند ودشنام می دہند۔باوجود اینکہ ایشاں راطبیعت مشابہ اہل عرب نماندہ

ونہ ذوقے ازادب ماندہ۔ومن بارہا برائے معارضہ ایشانرا خواندم وبارہاتجربہ ایشاں

کردہ ام۔وبر ایشاں کلام خودعرض کردم۔ و فصاحت وحسن نظام خود ایشاں رانمودم ۔



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 462

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 462

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/462/mode/1up


و قلت ہذہ آیۃ صدقی وحجّتی وحُسامی، فأْتوا مِن مثلہ إن

کنتم تنکرون بمقامی. ففرّوا فرارَ الحَیَوات من أسلحۃ الکُماۃ

وتعوّدوا کالنساء اکتحال العین، والطیبَ والمُشْط والحِیَلَ

لجمع العَین. وبعضہم یرغبون فی الضَّفْر والإجمار کالنسوۃ

ویدہّنون خُصْلتہم و یعطفون کلّ وقت شعورَ الجَمیرۃ۔

ویفرّون فرارَ الآبق من مجالس العلم، ومع ذالک لا تری

فیہم أثرا من الحلم. وإذا دخل مسجدہم أحدٌ من الغرباء

وکان یخضب أشعارہ مثلاً ویسوِّدہا بشیء من الأشیاء۔

فصالوا علیہ کالکلاب، أو ککُفّارِ غَزاۃِ الأحزاب۔و

ناشُوہ کالسباع، اللّٰہم إلّا أن یُہدِی إلیہم شیءًا من

المتاع، أو یمدَّ الباعَ بحذاء الباع۔ إنّہم قوم یأکلون

و گفتم ایں نشان صدق من است وحجت من است وشمشیرمن است۔ پس مثل آں بیارید اگرازمقام من

انکار دارید۔ پس چناں گر یختند کہ ماراں از سلاح ہائے سواراں میگریزند

وعادت گرفتند ہمچو زنان سرمہ کردن در چشم۔ و خوشبو را وشانہ کردن را و حیلہ را برائے

جمع کردن زر۔وبعض ایشاں رغبت می کنند دربافتن موہاو جمع کردن مرغولہ آنہا ہمچو زناں

وتدہین مے کنند مرغولہ موہارا و خم مے دہند ہروقت موہائے آں مرغولہ را۔

وہمچوغلام گریز پا از مجلس ہائے علمی مے گریزند۔ و باوجود ایں نخواہی دید

در ایشاں نشانے از حلم۔ و چوں در مسجد ایشاں کسے از غریباں داخل شود

کہ موئے خود را خضاب مے کرد و سیاہ مے کرد۔

پس برو ہمچو سگاں حملہ می کنند۔یاہمچو آں کافراں کہ درجنگ احزاب حملہ کردہ بودند

و می گزند او را ہمچو درندگاں۔بار خدایا مگر اینکہ بطورہدیہ دہد او شاں را چیزے از

متاع۔ یا بمقابلہ دست دست دراز کردہ شود۔ ایں قومے است کہ



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 463

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 463

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/463/mode/1up


الضعفاء باللسان، ویفرّون من الأقویاء کالجبان، وإذا اجْرَمَزَّ

أحدٌ لیَبَاعَ وأری الکنائنَ والسہام والباعَ، فنفَروا ولا کنفور

الحُمر، وغلَب من صِیلَ علیہ علی الزُّمَرفحاصل البیان أنہم

یُہرَعون إلی الغرباء کالطوفان، ولا یہتال صِلُّہم إلا بمشاہدۃ

الثعبان، ولا یُدارَون إلا برغیف أو صفیف. یعظّمون العِظامَ

الرُفاتَ، ویکفُرون بالذی بُعِث وأحیا الأموات. ألا یعلمون

أن الوقت وقت نصرِ الدّین ودفعِ اللئام، وقد دنَفتْ شمس

الإسلام۔ بل عادَوا الحقّ لحبِّ الأقارب واللذّات، وآثروا

ہذہ الدنیا وما انعقدت من المودّات. یبْغون عرَضَ ہذہ الدنیا

وخطارتہا۔ویحبّون أن ینالوا خُشارتَہا. فالأسف کل الأسف

أنہم بقوا بعد موت الأکابر کالجِلْف، ولا خَلَفَ بعد السَلَف۔

کمزوراں را بزبان خودمے خورند۔و از زو ر آوراں ہمچو بزدلاں مے گریزند۔وچوں کسے خود را بریں جمع کردکہ باوشان مباحثہ کند۔ وبنمود کیش ہا را و تیرہا را و دست را۔پس مے رمند ونہ ہمچو رمیدن خرہا۔وغالب میشود شخصے کہ بروی حملہ کردہ شدبرگروہ ہا۔پس حاصل کلام ایں است کہ ایشاں

مے دوند سوئے غریباں مثل طوفان۔و نہ مے ترسد مار خورد ایشاں مگر بدیدن

اژدہا۔و مدارات نمی کنند مگر بہ نانے یاکباب کہ برسیخ کشیدہ باشند۔ بزرگ میدارند

استخوانہائے بوسیدہ را۔ومنکرکسے مے گردند کہ ازخدامبعوث شدو مردگان رازندہ کرد۔آیانمی دانند

کہ ایں وقت وقت مدد دین ودفع لئیماں است۔و بہ تحقیق آفتاب اسلام قریب بغروب

شدہ است۔دشمن داشتند حق را ازیں سبب کہ اقارب و عزیزاں را محبت کردند۔واختیارکردند

ایں دنیا را و آنچہ بستہ شد از دوستی ہا میخواہند۔ مال ایں

وبلندی مرتبہ آں۔ومی خواہند کہ باقیماندہ طعام اوکہ برخوان باشد ایشاں را رسد پس سخت افسوس است کہ ایں مردم بعد اکابر اسلام ہمچو خم تہی ماندہ اند۔و نیست پس ماندہ بعد ازگذشتگان



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 464

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 464

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/464/mode/1up


یدّعون أنہم فاقوا الکل فی الفقہ والحدیث والأدب۔و

نسلوا من کل أنواع الحَدَب، ولیس لہم خبر من حقائق

الدین، ولا نظر فی حدائق الشرع المتین، وما أُعطیَ لہم قدرۃٌ

علی أن یکتبوا عبارۃً غرّاء ، و لا قوّۃٌ لیفترعوا رسالۃً عذراء۔

وما أجد أحدا منہم یعارضنی فی الإملاء ، ویبارزنی فی تنقیح

الإنشاء۔وقد قلتُ لہم مرارًا إننی أنا المُفْلِق الوحید من

کُتّاب ہذہ الأوان، والمنفرد بعلمِ معارف القرآن، ولی غلبۃ

علی الأواخر والأوائل، ولو جاء نی سَحْبانُ وائل کالسائل۔

دعویٰ می کنند کہ او شاں در فقہ و حدیث و ادب ازہمہ فائق تر اند۔و

برہربلندئ کمال دویدہ اند۔حالانکہ ہیچ خبر از حقیقت ہائے دین ایشاں را

نیست۔و نہ نظربرباغہائے شرع متین است۔و نہ او شاں را قوت دادہ شد

کہ عبارتے روشن بنویسند۔و نہ قوت کہ تا بکارت برند رسالہ دوشیزہ را۔

وہیچ کس را از ایشاں نمی بینم کہ بامن در املاء۔ و درتنقیح انشاء باہم معارضہ کند۔

و من بارہا ایشاں را گفتم کہ من از نویسندگان ایں زمانہ ماہر یگانہ ہستم۔

ویکتا در علم معارف قرآن۔ و مرا بر اولین

وآخرین غلبہ است۔و اگرچہ سحبان وائل مثل سوال کنندہ نزد من بیاید

کلّما قلتُ من کمال بلاغتی فی البیان۔فہو بعد کتاب اللہ

ہمہ آنچہ دربارہ بلاغت خود گفتم۔پس آں بعد کتاب اللہ قرآن شریف

القرآن۔وإنہ معجزۃ جلیل الشأن عظیم اللمعان قویّ البرہان۔و

است۔وآں معجزہ بزرگ شاں دارد و بزرگ روشنی دارد و زبردست برہان دارد

إنہ فاق الکلَّ ببیان لطیف ومعنی شریف، والتزامِ البروقین

چراکہ او از روئے بیان لطیف ومعنی بزرگ برہمہ فوقیت میدارد۔وہمچو آں برق کہ



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 465

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 465

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/465/mode/1up


فإذا طلبتُ منہم مبارِزًا فی ہذا المیدان، فما بارَزنی أحدو

پس چوں دریں میدان ازیشاں مقابلہ کنندہ طلب کردم۔پس ہیچ کس بامن بمقابلہ بیروں نیامدو

فی جمیع مواضعہ کبرقٍ وَلِیفٍ۔شاجرَ الناسُ فیہ فما أرَواکمثلہ

درہرباردومرتبہ می درخشد درہمہ مواضع خود دوگونہ خوبی حسن بیان ومعارف نویسی راالتزام کردہ۔اختلاف کردند مردم درو

مِن شجرۃ۔ لہ حلاوۃ وعلیہ طلاوۃ، ولا یبلُغ وَہْفَہ نبتٌ ولو

پس نتوانستند کہ مثل اودرختے بنمایند۔برائے اوشرینی است وبروے خوشنما وملاحتے است وہیچ روئیدگی تازگی وسرسبزی

کمُل فی اہتزاز وخضرۃ۔والذی یطلب لمعانَہ مِن کلام غیرہ من

اورانمی رسداگرچہ درتازگی وسرسبزی بدرجہ کمال رسیدہ باشد۔وآنکہ روشنی اوازکلام غیرے کہ ازمخلوقات است

الکائنات۔فلیس ہو إلا کرجل یرید أن یَلفُوَ اللحمَ من العظام المقبورۃ

می طلبد۔پس اومثل آں کسے است کہ اواز استخوان ہا گوشت برآوردن میخواہدکہ درقبرکردہ شدند

الرُفاتِ۔فالحق والحق أقول إنہ لا یوجد کتاب بین الدفّتَین کمثل

وپوشیدند۔پس راست میگویم کہ ہیچ کتاب در دو طبقہ موجود نیست کہ مانند باشدکتاب پروردگار

کتاب ربّنا ربّ الکونَین۔فکما أن الکمال مِن کل جہۃ مخصوص بحضرۃ

ماراکہ پروردگاردوجہان است۔پس چنانکہ کمال ازہر جہت بحضرت باری تعالیٰ مخصوص است۔

الکبریاء۔فکذالک الحسنُ مِن جمیع الأنحاء مختص بہذہ الصحف الغرّاء۔

پس ہم چنیں خوبصورتی ازہمہ سوئے خاص بدیں کتاب روشن است۔

وأمّا الذی ہو دونہ فہو لا یخلو من عیب ونقصان۔وإن کان کلام النابغۃ

مگر آنچہ سوائے اوست پس آں ازعیب ونقصان خالی نیست۔اگرچہ کلام نابغہ یاسحبان

أو سَحْبان۔فإنْ وجدتَ مثلا فقرۃً من کلمات أحدٍ منہم کخدٍّ أبرقَ

باشد۔پس اگرمثلاً کلام کسے ہمچو رخسارتاباں باشد پس فقرۂ دیگر راہمچو بینی خورد

و أملسَ، فتجد فقرۃ أخری کأنف أصغر وأفطسَ. وإنْ وجدتَ لفظًا کعینٍ

وپہن خواہی یافت۔ و اگر لفظے را ہمچو چشم خوب سیاہ در محل سیاہی و خوب سفید درمحل سفیدی



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 466

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 466

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/466/mode/1up


اختفوا کالنّسوان. وما کان لہم أن یُظہِروا من شَوْطہم۔أو

ینثُروا عَجْوۃً أو نَجْوۃمِن نَوطہم۔فحاصل الکلام أنہم صاروا فی

الشر للشیطان کفَیْءٍ، ولیسوا من الخیر فی شیء۔لا یعلمون مِن دون

ہمچو زنان پوشیدہ شدند۔و ایشاں را مجال نماند کہ چیزے از تگ خود بنمایند۔ یا

پراگندہ کنند خرمائے جیّد یاخرمائے ردی رااز ظرف خود ۔پس حاصل کلام ایں است کہ ایشاں دربدی شیطان را ہمچو سایہ شدہ اند۔ و بہ امور خیر ہیچ مناسبت (نمے دارند)۔نمی دانند بجز

حَوراء۔فتجد آخر کناقۃ عَشْواء۔وإنْ وجدت مثلا قافیتَین متوازیتَین

یافتی۔پس فقرہ آخرراہمچوناقہ کورخواہی یافت۔واگر دوقافیہ برابریابی ہمچو دوسرین زن۔

کعجیزتَی النساء۔فتجد ردیفًا کأَلْیۃٍ اختلَّ ترکیبہا وتحرّکتْ وما بقیتْ علی

پس ردیفے راہمچو بند سرین خواہی یافت کہ ازجائے خود جنبیدہ باشد و برحالت صحت

الاستواء۔وإن القرآن یشابہ الوجوہَ الحِسان، لا تجد ثنایاہ إلا مزیَّنۃ بالشَنَب

نہ ماندہ باشد وقرآن مشابہت داردبروہائے خوب نخواہی یافت دندانِ پیشین اورامگرزینت یافتہ وبہ خوش آبے

ولا خدودَہ إلا مصْبِیۃً باللَہَب۔ولا بنانَہ إلا لامعۃ من التَرَف۔ولا

ونہ رخسارہائے اومگر دل کشندہ بسرخی ونہ سرانگشتان اورامگر درخشند۔ازنازکی وزی۔ونہ

خَصْرَہ إلّا منطَّقۃ بالہَیَف۔ولا حواجِبَہ إلا بالجۃً بالبَلَج۔ولا مَباسمَہ

کمرہائے اومگر ازارپوشندہ ازباریکی۔ونہ ابروان او مگر روشنی یافتہ بکشادگی ونہ آں دندان اوکہ

إلا زاہرۃ بالفَلَج۔ولا جفونَہ إلا مسکِرۃ بالسَقَم۔ولا أنفَہ إلا معتبِدًا

بخندہ ظاہر میشوند مگر روشن بکشادن میان آں۔ونہ پردہ ہائے چشم اومگرمست کنندہ بہ بیماری خود۔ونہ بینی اومگربہ بندگی گیرندہ

بالشِمَم۔ولا جَبْہَہ إلّا آسرۃً بالطُرَر۔ولا عینَہ إلا معبَّدۃً بالحَوَر۔فہذہ

ازبلندی و نہ پیشانی او مگر اسیر کنندہ با طرّہ ہا۔ونہ چشم او مگر غلام گیرندہ است بسیاہی وسفیدی۔پس

عشرۃ آراب۔ یوجد حُسنہا فی القرآن من غیر ارتیاب۔ منہ

ایں دو عضو ہستند۔ یافتہ میشود حسن آنہا د رقرآن بغیر شکے وشبہتے۔ منہ



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 467

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 467

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/467/mode/1up


الجہلات، ویشابہون السباع فی العادات، وقد أضاعوا مادّۃ المواسات والمقانات۔کأنہم استوطنوا الفلوات۔وإذا رأوا أحدًا صدر منہ قیل من الجہالۃ۔فقَلَّ أن یُسعِفوا بالإقالۃ، بل یشتمونہ علی ذالک العِثار۔

أو یُدخِلونہ فی الکفّار. وکما أن الفلاحین یقاتلون علی قُرًی وجِفان۔

یحارب ہذہ العلماءُ علی قِرًی وجِفانٍ. یترکون الحُبّ للحَبّ۔و

یؤْثرون الرُّبّ علی الرَبّ۔ یتنازعون علی الأموات، ویأخذون أثواب

المیّت مِن خبث النیّات. وکل منہم یُری اللّسانَ حریفَہ کالعَضْب

ویبدی ناجذَیہ ویحرق نابَہ من الغضب. ومع ذالک قد حُورِفَ

کسبُہم ولا یفارقہم قُطوب الخُطوب وحروب الکروب، ویلازمہم

فی جمیع عمرہم صِفْرُ الراحۃ وفراغ الساحۃ. وکما أن الفلاح یتوغّر

غضبًا علی نبش بَرِیٍ من الریف، ویأخذ النابش ویکسر بعض

امورباطل و در عادات مشابہ درندگان ہستند۔ضائع کردہ اندمادہ ہمدردی و آمیزش را۔ گویاایشاں وطن گرفتہ اند بیابان ہا را اگر بینندکہ ازکسے اند کے کارجہالت صادرشدہ

است۔پس کم تر است کہ او را عفو کنند۔ بلکہ او را براں لغزش دشنام می دہند

یا در کافراں داخل مے کنند۔وچنانکہ زمینداراں بردیہات وشاخہائے انگورمقاتلہ مے کنند

محاربہ می کنند ایں علماء برضیافت ہا وکاسہ ہائے شوربا میگذارند دوستی را برائے دانہ۔و

اختیارمیکنند عصارہ دوائی را برپروردگارمقدم برمُردگاں نزاع ہامے کنند۔وازخبث نیت پارچہ میت مے گیرند۔ و ہریک از ایشاں زبان خود ہمچو شمشیر بنماید ہم پیشہ را

وفرانماید دندان پسین خود را و بساید از خشم دندان را۔ و باوجود ایں سخت نامبارک است

کسب ایشاں و ازیشاں جدانمے شود ترشی ناکامی کارہا و کارزار اندوہ ہا۔ و درہمہ عمر ایشاں

تہیدستی وخالی بودن صحن خانہ لازم حال ایشاں مے باشد۔وچناں کہ زمینداربوقت برکندن

یک نیشکراززراعت آں بغضب افروختہ مے گردد۔ومے گیرد برکنندہ را و می شکند بعض



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 468

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 468

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/468/mode/1up


الغضاریف، فکذالک إنْ لم یحسبہم أحدٌ بریئین من جریمۃ فعلوہا

عدوانًا، ویشہد علیہم إیمانًا، ویخالفہم بیانًا، فیضربونہ ویسقُطون

علیہ زُرافاتٍ ووُحدانًا، وإنْ غُلبوا عند ہذہ المحاربات، فیندُبون

شیاطینَہم فی النائبات، وقد عُلّموا أن یجزوا من الظلم غفرانًا

ومن الإساء ۃ إحسانًا. فإنہم قوم أُمروا بإراء ۃ نموذج الأخلاق۔فما

أرَوا إلا سِیَرَ الشرور والشقاق. فہم الذین سعوا لإیذائی وجاوزوا حدّ الإہطاع، فلیت لی بہم أعداء من السباع. یأکلون لحم الغائب ولا

یبارزون للمباراۃ، کأنہم ظِباء یخافون حَدَّ الظُباۃ۔یا حسرۃ علی

ہذا الزمان إن الأمراء رغبوا فی الخمر والزَمْر والنساء والقَمْر

والعلماءَ إلی الکذب والسَمْر، وترکوا الحکمۃ الیمانیۃ ورضوا بالنواۃ

من التمر، وما بقی فیہم مِن دون الکبر والشمر، والوثب

استخوانہارا۔پس ہم چنیں اگر کسے ایشاں راازگناہے کہ بظلم کردہ اند بری نداند۔

واز ایمان بریشاں گواہی دہد۔ و در بیان بایشاں مخالفت ورزد۔پس می زنند او را و می افتند

بروبہ ہیئت مجموعی یایک یک می افتند۔واگر دروقت ایں جنگ ہامغلوب شوند۔پس شیاطین خودرا برائے مدد مے طلبند۔ و تعلیم دادہ شدہ اند کہ جزاء ظلم مغفرت دہند۔

وبپاداش بدی احسان کنند۔چراکہ ایں قومے ہست کہ برائے نمودن نمونہ اخلاق۔پس ننمودند

مگر خصلتہائے بدی و دشمنی ۔پس ایناں ہمہ مردم اند کہ برائے اذیّت دادن من دویدند وازحد

تیزدویدن تجاوزکردند۔پس کاش مرابعوض ایشاں ازدرندگان دشمناں بودندے۔گوشت غائب می خورند و

برائے جنگ بیروں نمے آیند ۔گویاایشاں آہوان اند مے ترسند تیزی تیغہارا۔اے حسرت بریں زمانہ کہ امرائے ایں زمانہ در شراب و سرود و زنان و قماربازی رغبت کردند و

عالمان ایں زمانہ کذب وافسانہ گوئی رااختیار نمودند وحکمت یمانی راترک کردند وازخرمابخستہ خرما راضی شدند۔ و در ایشاں بجز تکبر و خرامیدن از ناز و برجستن و جہیدن



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 469

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 469

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/469/mode/1up


والطَمْر۔یبغون صِرْمۃً من الجِمال، وعُرْمۃً من الحنطۃ والأرز والحمّص وفراغَ البال، وما بقی لہم رغبۃ فی إعلاء الدین ونبشِ حشائش

الضلال. أُدہقتْ کؤوس رؤوسہم من الکبر إلی أصبارہا وأصمارہا۔ وتَقاسموا علی حفظِ وِدَاد الدنیا وتخیُّرہا واستیثارہا۔وحسبونی

من عدا اللّٰہ کأنہم اطّلعوا علی ذات صدری، أو علموا ما خامرَ سِرّی۔

ورأیتُ منہم ما عرّفنی جَہْدَ البلاء ، وجرّونی إلی الحکّام وعکفوا

بی علی الاصطلاء ، فما شتوتُ ولا أَصَفتُ إلّا وبقِدِّہم رسَفتُ۔

سلّطوا علیّ کلَّ بِلْغٍ مِلْغٍ للتوہین، لیَندَغونی وینزِغوا فی قومی

کالشیطان اللعین. ثم مع ذالک لا یعتذرون مما فعلوا، ولا

یُظہِرون الندم علی ما صنعوا، بل زادوا غیًّا وتصدَّوا للمجالحۃ۔

وأعرضوا عن السلم والمصالحۃ، وحقّرونی وازدرَونی وقالوا

ہیچ ہنرے نماند۔میخواہند کلہ شتر مقدار سی عدد۔ویک خرمن ازگندم ویک خرمن از ارز و یک خرمن ازنخود۔ودربلند کردن دین ہیچ رغبت ایشاں رانماند و نہ برائے برکندن بیخ گیاہ ہائے گمراہی

جوشے در دل ماندہ۔ پرکردہ شد کاسہ ہائے سرایشاں از تکبر تا لب ہائے شاں۔

وباہم قسم خوردند دربارہ نگہ داشتن دوستی دنیا و اختیارکردن آں۔ومراازدشمنان خداتعالیٰ

پنداشتند گویااوشاں بررازنہان سینہ من مطلع شدند۔یارازے رادانستند کہ بدل من آمیختہ است وازیشاں چیزے دیدم کہ ازاں دانستم کہ بلا چہ چیز است۔وسوئے حکام مراکشیدند وبرآتش

قائم کردند۔پس نہ برمن موسم سرماآمد و نہ موسم گرما مگر بدوال ایشاں بند برپا مے رفتم۔

برمن ہریک احمق دشنام دہندہ را مسلط کردند تامرابہ سخن خستہ کنند وہمچو شیطان لعین در

قوم من تباہی افگنند۔باز باوجود ایں عذر نمی خواہند ازانچہ کردند۔ و ظاہر

نمی کنند ندامت برکارے کہ کردہ اند بلکہ درگمراہی زیادہ شدند وبرائے جنگ ودشمنی پیش آمدند

و از صلح وآشتی اعراض کردند۔ و تحقیر من کردند وگفتند کہ



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 470

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 470

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/470/mode/1up


جاہل لا یعلم العربیۃ، بل أُمِّیٌّ لا یعرف الصیغۃ. ثم إذا جَلَّحْنا علیہم

ففرّوا کفرار الحُمُر من الضِرغام، أو الجبان من السہام، ورأوا منی

ما یری صبیٌّ عند حلول الأہوال، أو عصفورٌ من عُقاب إذا انقضّت

علیہ من قُنَنِ الجبال. وکانوا حسبونی کشاۃٍ جَلْحاءَ ، فمَسَّہم منّا

ناطحٌ فقالوا بقرۃٌ قرناءُ۔ ومن جاء نی منہم متسلّحًا، جعلتُہ

مجلَّحًا، بما أغرَوا کلابہم علی لحم البَراءِ، و أوتغوا الدینَ

بالافتراء ، فکان جزاء ہم أن یُفشَغوا ویُنسَغوا، أو یُطعَنوا و

یُندَغوا. ویریدون أن یخوّفونی وکیف مخافتی، وإنْ ہم

إلّا عُوافتی. یفسّقون الناس وأنفسہم ینسون، ویکذّبون الصادقین

ولا یخافون. لا یقومون فی المضمار، ویُعدّون لأنفسہم سبعین

منفذًا کالفأر للفرار. وکانوا أشہدوا اللّٰہَ علی کفّ اللسان وعاہدوہ

جاہلے است کہ عربی را نمی داند۔بلکہ ناخواندہ است کہ صیغہ را نمی شناسد۔بازچوں باقدام شدید برایشاں

گذرکردیم پس بگریختند ہمچو گریختن خراں ازشیر۔یاہمچو گریختن بزدل ازتیرہا۔وازمن چیزے دیدند کہ طفلے بر وقت فرود آمدن خوف ہا می بیند۔ یا کنجشک از باز چوں برو افتد از قلہ کوہ ہا

و بودندکہ گمان مے داشتند نسبت من گویاہمچو گوسپندے ہستم کہ برسرسرون نمی دارد۔پس

چوں حس کرد ایشاں راازمامشقت گفتند گاوے است سرون دار۔وہرکہ ازیشاں نزدمن سلاح پوشیدہ بیامد۔

پس اوراہمچو آں درخت بدحال کردم کہ اوراچارپایاں چنداں خورندکہ ازوچیزے نماند۔چراکہ اوشاں برگوشت بے گناہاں سگان خودرابگذاشتند ودین راازافترا نقصان رسانیدند۔پس جزاء اوشاں ایں بودکہ زیرنشانہ تازیانہ آوردہ ایشاں را تازیانہ ہابزنند۔یابسخنان سخت مجروح کردہ شوند۔میخواہند کہ مرا بترسانند وچگونہ ازیشاں بترسم۔جزایں نیست کہ ایشاں

شکارمن اندکہ بوقت شب برایشاں کامیاب شدم۔بہ فسق نسبت می دہند مردم راوخویشتن رافراموش میکنند وتکذیب صادقاں می کنند و نمی ترسند۔ درمیدان نمی ایستند۔ وطیار میکنند ہفتاد سوراخ ہمچو موش

برائے گریختن۔وبودندکہ گواہ گردانیدہ بودندخداتعالیٰ رابربستہ داشتن زبان وعہد کردند بدو



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 471

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 471

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/471/mode/1up


فما أسرعَ ما نسوہ. وإنّ الکبر قد سری فی عروقہم وعظامہم

وملأ الشرایین، فما کان لہم أن یمتنعوا ولو حلفوا

مغلِّظین. وإنہم جمَّروا بُعوثَہم لحرب أہل السماء ، وأغلظوا

لنا وتصدَّوا للاستہزاء ، وتجاہلوا بعد العلم وتعامَوا بعد

البصیرۃ، فکأنہم قُذفوا مِن حالقٍ أو ماتوا جائعین مع وجود

الثمار الکثیرۃ. فلأجل ذالک سمّاہم رَعاعا وسَقْطا خاتَمُ الأنبیاء۔

بل قال لا یوجد مثلہم شرًّا تحت بناء السّماء . إنہم قوم اختاروا

الذنوب من جمیع الجہات، وما تری فاسقًا إلّا یوجد فیہم نموذجہ

بل یوجد فیہم صفات السباع والعجماوات. یؤْثرون البُرَّ

علی البِرِّ، ویترکون حُبّ اللّٰہ لحَبٍّ أو حلیب کالہِرِّ. تری فیہم

فی مواضع الغضب آثار الجنون، ویموتون للأمانی بأشتات المنون۔

پس چہ قدرجلدی درفراموش کردن عہدکردہ اند۔وبہ تحقیق تکبرسرایت کردہ است دررگہائے ایشاں و استخوانہائے ایشاں وپُرکردہ است شرائین را۔پس درطاقت ایشاں نماندہ کہ ازکذب بازآیند اگرچہ حلف مغلظ بخورند۔ و ایشاں لشکرہائے خودرابرسرحدجمع کردند تاباہل آسمان جنگ کنند۔ومارا

دشنام ہادادندوباستہزاء پیش آمدند۔ و دانستہ جاہل شدند بعدازعلم و کورشدند بعد ازبینائی۔

پس گویااوشاں ازجائے بلند انداختہ شدند یا در حالت گرسنگی مردند باوجود یکہ ثمرہابسیار موجودبودند۔پس ازبرائے ہمیں جناب خاتم الانبیاء صلی اللہ علیہ وسلم نام ایشاں ردّی وفرومایہ نہادہ است بلکہ گفتہ است کہ ازروئے (بدی) مانند ایشاں زیرآسمان نخواہید یافت۔ایشاں قومے ہستند کہ گناہ ہارا ازہرپہلواختیارکردہ اند۔ و ہیچ فاسقے رانخواہی دید مگردر ایشاں نمونہ او خواہی یافت

بلکہ صفات درندگان و چارپایاں در ایشاں خواہی یافت۔ اختیارمے کنند گندم را

برنیکی۔وترک میکنند محبت الٰہی رابرائے یکدانہ یاشیر ہمچو گربہ۔خواہی دید در ایشاں

درجاہائے غضب نشان ہائے جنون۔ومے میرندبرائے آرزوہابموت ہائے مختلف۔

۱؂ ایڈیشن اول میں شرًّا کا ترجمہ لکھنے سے رہ گیا تھا۔ روحانی خزائن میں اسے درج کر دیا گیا ہے (ناشر)



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 472

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 472

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/472/mode/1up


یمضی لیلہم ونہارہم فی الغیبۃ والسب والشتم والإثاوۃ، ومُلئت

صدورہم من الغِلّ والحقد والعداوۃ۔ وتجد ألسنَہم کرماحٍ

أُشرعتْ، أو سیوف شُہّرتْ، أو سہام قُوّمتْ، أو مُدًی حُدّدتْ

أو آفۃ من السّماء نزلتْ. یسجدون أمام الأمراء ، ویأکلون قِحْفَ

الفقراء . وإذا ذُکر عندہم أن فلانا یؤتی العلماءَ ، ویملأ کِیس مَن

جاء ، وأنہ من أغنیاء القوم وکرام الناس، فسعوا إلیہ بالعین

والرأس، وقالوا یا سیّدنا أنت خیرُ مَن بُرء وذُرء فتَصدّقْ علینا

واغسِلْنا من الأدناس. وأما فقراء القوم فیشربون دماءَ ہم و

یلعنون آباء ہم، وإذا اقتدر أحدٌ منہم فآذی الجارَ وجارَ۔و

ما رحم وما أجارَ، بل إذا أفرصَتْہ الفرصۃُ فجرّعہ من الحمیم۔و

لو کان أحدٌ کالولی الحمیم، وما امتنعَ من التخلیط ولو بالخلیط۔

مے گذرد شب وروز اوشاں درغیبت و دشنام دہی و غمازی۔ و پُرکردہ شد

سینہ ہائے ایشاں ازکینہ وبخل و دشمنی۔ و خواہی یافت زبان ایشاں ہمچو نیزہ ہا

کہ مے جنبند یاشمشیرہاکہ ازنیام بیروں کردہ می شوند۔یاکاردہاکہ تیزکردہ می شوند۔

یاآفتے کہ ازآسمان نازل شد۔سجدہ مے کنند پیش امیراں۔ و می خورند کاسۂ سر فقیراں۔واگرنزدایشاں ذکرکردہ شود کہ فلاں شخص میدہد علماء را ،و پُر می کند کیسۂ آں راکہ نزداوبیاید۔

و او از توانگران قوم و بزرگان است۔پس مے دوند سوئے او۔

ومی گویند اے سردارماتوبہترازتمام مخلوق ہستی پس بطور صدقہ چیزے مارا بدہ

وازچرک وریم افلاس پاک کن۔مگرمحتاجان قوم پس مینوشند خون ہائے ایشاں ولعنت

می کنند برپدران ایشاں۔واگریکے ازیشاں اقتدار یافت پس ایذاء می دہد ہمسایہ راوظلم می کند۔و

نہ رحم می کند و نہ درپناہ خودآورد۔بلکہ اگر فرصت داد پس نوشانید او را از آبِ گرم۔و

اگرچہ دوست قریبی باشد۔وازآمیزش نفاق و بغض باز نماند اگرچہ بادوست معاملہ باشد



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 473

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 473

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/473/mode/1up


وأخرج لِہوی النفس فی کل أمرٍ طریقًا، ولا غادر شفیقًا ولا شقیقًا۔

ومَن أحسنَ إلیہ بأنواع الآلاء ، وسقاہ کأسَ الأیادی والنعماء۔فما

کافأَ بالعشیر، ولو کان زوجًا أو من العشیر، وما أحسنَ إلی أحد

بدلو من الماء ، بل استقلَّ جزیلَ الآخرین من الخیلاء والاستعلاء۔

وإذا رأی جمیلا من الزمیل، أو وجد نَزَلا من النزیل، فما شکرلہ

کما ہو سیرۃ الصلحاء ، بل أخذ عابسًا وذہب مُعرِضًا کالسفہاء۔

وإذا جاء ہ ضیفٌ، شتاءً کان أو صیفًا، فما أکرمَہ بالخدمۃ وتواضُع

الجنان ولینِ اللسان، وما استفسرَ أین بات وما أکل بل ضاق ذرعًا

وصار کالشیطان. وإذا صار من أغنیاء فیخیّب الناسَ مِن معارف۔

ولو کانوا من معارف. ہذہ حالاتہم، وکاد أن تنعدم جہلا تہم۔وإنّی

أنا موتُ الزُّور، وحِرْزُ المذعور، وأنا حَربۃُ المولی الرحمن، وحُجّۃ اللّٰہ

وبرائے آرزوئے نفس درہرامرطریقے پیداکرد۔و نہ دوستے گذاشت و نہ برادرے

وہرکہ ازہرگونہ نعمتہا بر وے احسان کرد۔ونوشانید اوراپیالہ نعمتہاو احسان ہا پس پاداش او

از دہ یک نہ داد۔اگرچہ ازدوست باشدیا ازقرابتیاں۔وبیک دلو آب برہیچ کس

احسان نہ کرد۔بلکہ احسان دیگراں را ازراہ ناز وتکبر کمترشمرد۔

وچوں نیکی واحسان ازرفیق دید۔یاتحفہ ازمہمان یافت۔پس شکر نہ کرد او را

چنانچہ سیرت نیکاں است۔بلکہ قبول کرد بحالت چیں برجبیں بودن باز اعراض کرد وہمچو کمینہ مردم برفت۔

وچوں مہمانے بیایدسرماباشدیاگرما پس بخدمت و تواضع و نرمی گفتگو

اکرام آں ضیف نہ کرد۔پس ازو دریافت نکرد کہ کجا خسپید وچہ خوردبلکہ دل تنگ شد

وشیطان گردید۔وچوں از تونگراں گردید پس مردم را ازعطاہائے خودمحروم داشت

اگرچہ آں مردم ازآشنایاں باشند۔ایں حالتہائے اوشان است و قریب است کہ امورباطلۂ ایشاں معدوم شوند۔و

من موت دروغ ہستم وبرائے کسے تعویذ ہستم کہ ترسانیدہ شدہ۔ومن حربہ خداوند بخشایندہ ہستم۔وحجت خدائے



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 474

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 474

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/474/mode/1up


الدیّان، وأنا النہار والشمس والسبیل، وفی نفسی تحققّتِ الأقاویل، وبی أُبطلتِ الأباطیل، وأنا الواصف والموصوف، وأنا ساقُ اللّٰہ المکشوف، وأنا قَدَمُ الرسول التی تُحشَر علیہا الأموات، وتُمحَی بہا الضلالات۔کَہَرَ الضحی فَلْیَرَ مَن یَّری. وإن اللّٰہ معنا وظلّہ ظلیل، وکلّ رداء نرتدیہ جمیل۔وإنا موفَّقون تُواتینا الأقلام، کأنہا السہام. ومَن عارضَنا فہو ذلیل، ولیس

لہ علی دعواہ دلیل. ولن یُزدہیٰ عَرَضُنا فإنہ من نور العرفان، ولا یُداس عِرضنا فإنہ من عِرض اللّٰہ وظِلُّ عزّۃِ ربِّنا المستعان۔رُویدَ بنی قومی بعضَ الشحناء ، فإنکم لا تستطیعون أن تحاربوا حضرۃ الکبریاء۔وقد بلَجتْ آیاتی وظہرتْ علاماتی. وإن اللّٰہ أرغمَ المَعاطِسَ بآی السّماء ، واقتاد الشوامِسَ بسوطِ بُروقِ الید البیضاء۔وترون خیلَنا شلن علی العِدا

کالبازی علی العصفور، أو الصقرِ علی الغراب المذعور، فرکنوا إلی

جزا دہندہ ہستم۔ و من روز و آفتاب و راہ ہستم۔و درمن قول ہا درست شوند۔وبامن

ہرچہ باطل بودباطل گشت۔ومن وصف کنندہ ہستم یعنی تعریف حق کارمن است ومراوصف کردہ شدیعنی درحق من پیشگوئی ہاآمدہ۔ومن ساق خداہستم کہ کشادہ است۔ومن ازرسول صلی اللہ علیہ وسلم قدمے ہستم۔کہ مردگان برومبعوث خواہند شد وضلالت ہامحو خواہندگردید۔وقت چاشت شد

پس ہرکہ بینندہ است بہ بیند۔وخداباماست وسایۂ اوفراخ گستردہ است۔وہرچادرے کہ بپوشم خوبست۔و

ماتوفیق یافتہ ہستیم وقلم ہا با ما موافقت دارند۔گویاآں تیرہا ہستند۔وہرکہ باما مقابلہ کردپس او ذلیل است و او را

بردعویٰ اوہیچ دلیل نیست۔وہرگزمتاع ماذلیل شمردہ نخواہد شدکہ آں ازنورمعرفت است۔وآبروئے ماپامال نتواند شدچراکہ اوازآبروئے خداست وسایہ عزت اوسبحانہ است۔اے پسران قوم من اندکے از بغض خود

کم کنید۔چراکہ ایں طاقت شما نیست کہ بہ حضرت کبریاجنگ کنید۔وظاہر شدندنشان ہائے من۔وپیداشدند نشانی ہائے من۔وخداتعالیٰ بخاک چسپانید بینی ہارابہ نشان ہائے آسمانی۔ومطیع کرد اسپ ہائے سرکش رابتازیانہ روشنی دست درخشندہ۔ودیدہ آمد کہ اسپان مادم برداشتہ بردشمنان

چناں افتادندکہ باز برکنجشکان افتد۔یاہمچو صقرکہ برکلاغ ہیبت خوردہ مے افتد۔پس ایشاں دہن خودرا



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 475

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 475

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/475/mode/1up


الإحجام، وکفّوا ألسنَہم من استخفافِ خیر الأنام . فسِرْ فی الأرض ہل تری من قسیسٍ یطلب الآیاتِ، أو ینکر قائمًا فی المیدان بإعجاز نبیّنا خیرِ الکائنات۔کلا بل مات المنکرون، وقُبر المکذّبون . وقد أری اللّٰہ آیاتِہ قریبًا من ماءۃ أو تزید۔

وأُعطیَ المسلمون لفتحِ حصون الکفر المقالیدَ . الیوم یءِس الذین کانوا یصُولون علی الإسلام، وأذاب لحمہم حربۃُ اللّٰہ فصار عظامہم کالعظام. وکان للقسوس من المال ما یُبطِرہم، ومن الاحتیال ما یحرّضہم، والقوم أحضروا لہم ما فی ید ہم، وقدّ موا لہم ما فی بلد ہم، وکان المسلمون قد عجِزوا عن الاعتراضات الفلسفیۃ، والشبہات الطبعیۃ، ووشایۃِ علماء المسیحیۃ، ورَغْبتِہم فی تلویث ذیلِ العصمۃ النبویۃ، وتتبُّعِ عثرات رسولِ اللّٰہ وکسرِ شأنِ الصحف الرحمانیۃ۔وکان کلُّ ذالک کسیل جرّاف أہلکَ کثیرا من الناس۔ وضنَأتْکلّ نفس من أنواع الوسواس، وارتاعت القلوب، واشتدت الکروب۔

بستندوسوئے آں میل کردندوزبان خودازہتک رسول صلی اللہ علیہ وسلم بازداشتند۔پس درزمین سیرکن تاہیچ پادری می بینی کہ نشان طلب می کند یادرمیدان ایستادہ انکارمعجزات آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم مے کند۔ہرگز نیست بلکہ منکراں بمردند وتکذیب کنندگان درگورہا داخل شدند۔وخداتعالیٰ قریب بہ صدنشان ظاہر نمود یازیادہ ازیں

وبرائے فتح قلعہ ہائے کفر کلید ہامسلماناں رادادہ شد۔امروزازناکامی خود آں مردم نومید شدندکہ براسلام حملہ میکردند۔وحربہ خداتعالیٰ افترا کنند گان رابگداخت پس بزرگان اوشاں ہمچو استخوانہاشدند۔ ونزد پادریان مال آں قدربودکہ شادان ومتکبر مے کرد۔وحیلہ گری آں قدربودکہ برائے مجادلہ گرم مے نمود۔وقوم عیسائیاں ہرچہ دردست شان

بودبرائے شاں جمع کردند۔وہرچہ درشہر شاں بود پیش آوردند۔ومسلماناں ازاعتراضات فلسفیہ وشبہات طبیعیہ

و نکتہ چینی ہائے پادریاں تنگ آمدہ بودند۔ و رغبت شاں در آلودہ کردن

دامن پاک نبی علیہ السلام۔ورغبت شاں درنکتہ چینی رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم وکسر شانِ قرآن شریف۔

وایں ہمہ سیلاب مہلک بودکہ بسیارے ازمردم بکشت۔ وہریک نفس

ازانواع وساوس بسیار بچہ ہا پیداکرد۔ و بترسیدنددل ہا۔ و سخت شدبیقراری ہا



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 476

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- لُجَّۃ النُّور: صفحہ 476

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/476/mode/1up


ودار الشیطان حول إیمان المسلمین، وأراد أن یُخرِج من صدورہم نورَ

المؤمنین، وقصَدہم بفضّتہ وفضیضہ، وسُمْرِہ وبیضِہ، وآجلہ وعاجلہ وفارسہ وراجلہ، وصارمہ وذابلہ، ورامحہ ونابلہ، واشتدّ زحفُہ

علیہم، وکلُّ کَمِیٍّ نہَض إلیہم، وکاد أن یُناشوا ویُمضَغوا تحت أسنانہم ویمزَّقوا بسِنانہم۔وکانوا فی ذالک متردّدین مبہوتین، وعلی شفا حفرۃ قائمین مرتاعین. فإذا نظَر إلیہم حضرۃُ العزّۃ، وتدارکَہم یدُ الرحمۃ

وبُدّلت الأرض غیرَ الأرض، وجُعل سافِلُہا عالیَہا، وحَفَدتُہا مَوالِیَہا

وبطُل کلُّ ما أرجفت الألسنۃُ، وذُبحتْ طیر الکَفَرۃ، وقُصّت

الأجنحۃُ، وأتممْنا علیہم حجّۃً بعد حجّۃ، وبکّتْناہم دفعۃً بعد دفعۃ

حتی صار لنا المضمار، وما بقی للعِدا إلّا الفرار۔

وشیطان گرد ایمان مسلماناں بگردید۔وبخواست کہ ازسینۂ اوشاں نورمومناں بروںآرد۔

وقصد ایشاں کردبسیم خویش وآب سفید خویش رواں۔ونیزہ ہائے خود وشمشیرہائے خودومال بعد ازدیر آیندہ ومال جلد آیندہ۔وسواراووپیادہ او۔ومردپرجلدخود ومردلاغرخود۔ونیزہ زنندہ خود وتیر اندازخود۔ولشکر اوبرایشاں

سختی ہاکرد۔وہرسواربرخاست سوئے شاں۔ و قریب شد کہ ریزہ ریزہ کردہ شوند وخائیدہ شوند زیر دندان ہائے شاں۔

وپارہ پارہ کردہ شوند بہ نیزہ ہائے شاں۔وبودنددریں حال ترددکنندگاں مبہوت صورت۔وبرکنارسوراخ ایستادہ وترسندگان۔پس ناگاہ نظرکرد سوئے شاں حضرت عزّۃ سبحانہٗ۔وتدارک کردایشاں رادست رحمت

و زمین را تبدیل دادند۔ و آنکہ زیر بود او را بالا کردند۔ و نوکراں را آقا نمودند

وباطل شدہمہ آنچہ زبان ہاخبر ہائے دروغ مشہور کردہ بودند۔وذبح کردہ شدپرندہ منکراں وبریدہ شد پرہائے او و کامل کردیم ما بریشاں حجت بعد حجت۔ و لاجواب کردیم او شاں را

بارہا۔تابحدے کہ میدان برائے ما شد۔برائے دشمناں بجز گریختن چیزے نماند۔




Ruhani Khazain Volume 16. Page: 477

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- انڈیکس: صفحہ 477

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/477/mode/1up


انڈیکس

روحانی خزائن جلدنمبر۱۶

مرتبہ : مکرم عبدالکبیر قمر صاحب

زیر نگرانی

سید عبدالحی

آیات قرانیہ ..۳

احادیث ..۵

الہامات ..۵

کلید مضامین ..۶

اسماء ۱۷

مقامات .۲۳

کتابیات .



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 478

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- انڈیکس: صفحہ 478

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/478/mode/1up



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 479

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- انڈیکس: صفحہ 479

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/479/mode/1up


آیات قرآنیہ

الفاتحۃ

صراط الذین انعمت علیھم (۷) ۷۷،۱۱۰

البقرۃ

اذقال ربک للملٰئکۃ ....(۳۱) ۲۵۲،۲۶۱

آل عمران

ان الدین عند اللّٰہ الاسلام(۲۰) ۷۸

ومن یتبع غیر الاسلام دینا ..(۸۶) ۸ح

ولقد نصرکم اللّٰہ ببدر ....(۱۲۴) ۲۷۳

مامحمد الا رسول ....(۱۴۵) ۲۲۸

النساء

ولو کان من عند غیر اللّٰہ لوجدوا فیہ

اختلافاً کثیراً(۸۳) ۷۸

یایھا الناس قد جاء کم برہان...(۱۷۴) ۳۳۵

المائدۃ

واٰتیناہ الانجیل فیہ ھدی ونور(۴۷،۴۸) ۸ح

الانعام

قل ان صلاتی ونسکی ومحیای ومماتی(۱۶۳) ۴۳

الاعراف

قال انظرنی الٰی یوم یبعثون(۱۵) ۳۲۱،۳۲۲

قال انک من المنظرین(۱۶) ۳۰۸ح

فینظر کیف تعلمون(۱۳۰) ۲۰۹

الحجر

انا نحن نزلنا الذکر...(۱۰) ۱۵۳،۳۷۱

بنی اسرائیل

سبحان الذی اسرٰی بعبدہ لیلاً(۲)

۲۱،۲۱ح،۲۸۸،۲۸۹

الکھف

ترکنا بعضھم یومئذ...(۱۰۰) ۲۷۸،۲۸۷

طٓہٰ

اذھب الٰی فرعون انہ طغیٰ(۲۵) ۳۹۳

قل رب زدنی علماً(۱۱۵) ۱۲۵

الانبیاء

اقترب للناس حسابھم(۲) ۳۲۶

لواردنا ان نتخذ لھوالاتخذناہ من لدنا(۱۸)

۱۲۷

حتّٰی اذا فتحت یاجوج وماجوج (۹۶) ۲۷۸

الحج

ان یوما عند ربک کالف سنۃ ..(۴۸) ۳۳۱

النور

وعد اللہ الذین اٰمنوامنکم لیستخلفنھم(۵۶) ۷۵۔۱۰۱

الروم

فطرۃ اللّٰہ التی فطر الناس علیھا (۳۱) ۳۱۵

السجدۃ

یعرج الیہ فی یوم کان مقدارہ الف سنۃ (۶) ۳۳۱،۳۳۳

بدء خلق الانسان من طین(۸) ۳۳۲

الاحزاب

ولٰکن رسول اللّٰہ وخاتم النبین...(۴۰) ۳۱۲



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 480

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- انڈیکس: صفحہ 480

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/480/mode/1up


الشوریٰ

جزاء سیءۃ سیءۃ مثلھا....(۴۱) ۳۱۶

الجاثیۃ

ولقد اٰتینا بنی اسرائیل الکتٰب...(۱۷تا۱۹) ۷

محمدؐ

فقد جاء اشراطھا (۱۹) ۳۲۶

القمر

اقترب الساعۃ (۲) ۳۲۶

الواقعۃ

لایمسہ الا المطھرون(۸۰) ۱۸۳

الصف

ھو الذی ارسل رسولہ بالھدی(۱۰)

۱۸،۲۶۲،۲۶۷،۳۲۱

الجمعۃ

واٰخرین منھم لما یلحقوابھم (۴) ۲۶ح،۲۵۸،۳۱۱

التحریم

مریم بنت عمران .....(۱۳) ۲۸۳ح

فنفخنا فیہ من روحنا (۱۳) ۳۰۹

المدثر

قم فانذر وربک فکبر...(۳تا۶) ۳۹۴

القدر

لیلۃ القدرخیر من الف شھر(۴) ۳۳۰

الکوثر

انا اعطینٰک الکوثر(۲) ۲۶۲



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 481

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- انڈیکس: صفحہ 481

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/481/mode/1up


احادیث نبویہ

صلی اللہ علیہ وسلم

بلحاظ حروف تہجی

الہامات

حضرت مسیح موعود علیہ السلام

بلحاظ حروف تہجی

شوکۃ الدین وصیت جد ربنا ارزت الی

الحجاز کما تارز الحیۃ الی جحرھا ۴۱۳

استفت قلبک ولو افتاک المفتون ۳۱۵

بعثت انا والساعۃ کھاتین ۳۲۵

خیر امتی قرنی ثم الذین یلونھم ۳۳۲

طلوع الشمس من مغربھا ۲۵۳

ظبیۃ الدجال ۴۳۰

کیف انتم اذا نزل فیکم .... ۱۰۰

لتسلکن سنن من قبلکم ....... ۴۱۲

یضع الحرب ۱۷،۵۱ح

احادیث بالمعنی

حدیث میں زمانہ نبویؐ کو وقت عصرسے تشبیہ دینے

کی وجہ ۳۲۷،۳۲۸

دجال اور مسیح مشرق میں ظاہر ہونگے ۱۵۷

مسلمان بنی اسرائیل کے مشابہ ہوجائیں گے ۴۱۲

حدیث عمر الانبیاء کا صحیح مفہوم ۳۲۹

مسیح موعود کے آنے پر تلوار کے تمام جہاد ختم ہوجائینگے ۲۸

مسیح کے منارہ بیضاکے پاس نازل ہونے کی غرض ۱۷تا۱۹

دمشق لفظ کے استعمال کی حکمت ۲۱تا ۲۴،۲۶تا ۲۸

عربی الہامات

اصنع الفلک باعیننا وحینا ۱۸۷،۱۸۸

اناانزلناہ قریباً من القادیان ۲۰ح

ان الذین یبایعونک انما یبایعون اللّٰہ ۱۸۸

ان اللّٰہ لایغیر مابقوم حتّٰی یغیروا ۱۸۹

کل برکۃ من محمد ﷺ ۳۱۰ح

مبارک ومبارک وکل امر.... ۲۱ح

وبالحق انزلناہ وبالحق نزل ۲۰ح

فا ر سی الہاما ت

بخرام کہ وقت تو نزدیک رسید

وپائے محمدیاں برمنار بلند تر محکم افتاد ۱۵،۱۹



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 482

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- انڈیکس: صفحہ 482

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/482/mode/1up


کلید مضامین

الف

آریہ

ہم نے آریوں کے شریف علماء کی ہتک نہیں کی ۴۰۹

نیوگ کیا ہے ؟ ۴۴۲

مجوزہ جلسے میں اپنے مذہب کی خوبیاں بیان

کرنے کی دعوت ۳۰

ابلیس

انسان کے ساتھ ابلیس کی دو دفعہ شدید جنگ

مقدر ہے ۳۰۷ح

اجماع

اجماع صرف صحابہؓ کے زمانہ تک تھا پھر فیج اعوج

کا زمانہ شروع ہوگیا ۴۱۵

اسراء (نیز دیکھئے معراج)

اسراء کی آیت میں عجیب نکتہ ۲۹۲

آنحضرت ﷺ کا اسراء مکانی وزمانی ۲۹۲،۲۹۳

اسراء میں آنحضرت ﷺکی عیسیٰ سے ملاقات ہوئی ۳۰۱

اسلام

اسلام کے معنی ۳۴تا ۳۶

کامل مسلم کون ہے ؟ ۳۱۵

یہ امت امت وسط ہے ۱۸۱

اسلام شریعت فطریہ پر مشتمل ہے ۳۱۶

شریعت فطریہ اور شریعت قانونیہ ایک دوسرے کے

مساوی ہیں ۳۱۶

انعمت میں اس امت کے ابدالوں کا سلسلہ مرادہے

۱۹۵،۱۹۶

معراج میں اسلام کا انتہائی زمانہ دکھایا گیا ۲۱ح

معراج میں اشارہ کہ اسلامی ملک مکہ سے

بیت المقدس تک پھیلے گا ۲۶ح

مسجد حرام اور مسجد اقصیٰ کی حقیقت ۲۹۱

آخری زمانہ زمان البعث ہے ۳۲۳

اسلام کی ابتداء سے لے کر اب تک قربانیاں کی

جاتی رہی ہیں ۳۲

آیت ولقد نصر کم اللّٰہ ببدر ....میں پیشگوئی

مذکور ہے ۲۷۶تا ۳۰۲

غلبہ ادیان سے کیا مراد ہے؟ ۳۲۱

اس زمانہ میں اسلام پر ہر قسم کی مصیبت آگئی ہے ۳۰۷

موجودہ زمانہ میں اسلام بگڑ چکا ہے ۶۴،۶۵، ۳۶۹، ۳۸۱

۳۸۲،۳۹۰،۴۱۷،۴۳۸،۴۴۸تا ۴۶۴

موجودہ زمانہ میں قربانی کی روح کو بھلا دیا گیا ہے ۴۹

موجودہ زمانہ کے امراء بھی بگڑچکے ہیں ۴۳۳تا ۴۳۸

زمانہ کے مفاسد مسیح موعود کے ذریعہ دور ہونگے

۱۸،۲۵۳،۴۴۸تا ۴۶۴

مسیح موعودکے وقت میں اسلام کا غلبہ دیگر ادیان پر ہوگا

۳۲۲



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 483

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- انڈیکس: صفحہ 483

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/483/mode/1up


اسلام زمینی اسباب کے بغیر غالب آئے گا ۵۱ح

آنحضرت ﷺنے دین کو دشمنوں کے حملہ سے محفوظ رکھا

۲۹۰

اسلام ا پنے شائع ہونے میں تلوار اور انسانی اسباب

کا محتاج نہیں ۵۱ح

مسیح موعود کے زمانہ میں نصرت بغیر وسیلہ انسانی

نازل ہوگی ۲۸۴تا ۲۸۸

اسلام کی موجودہ حالت مسیح ومہدی کی آمد تقاضا

کرتی ہے ۳۱۹تا ۳۳۴،۳۴۹تا ۳۵۰

امت مسلمہ کے بعض افراد کا نام عیسیٰ رکھنا ۲۸۳ح

مسیح موعود کے زمانہ میں اسلام کی برکتیں ثابت کی

جائیں گی ۲۴ح

مسیح موعود کاسر الصلیب ہوگا ۳۴۹ح،۳۵۰ح

اس امت میں بعض یہودی بعض نصرانی اور

بعض عیسیٰ ہونگے ۱۸۳

سلسلہ محمدیہ سلسلہ موسویہ سے مشابہت ۹،۱۳۲

اسلام میں رائج قربانیوں کی وجہ ۳۳تا ۳۶

عیسائی اسلام کو مٹانا چاہتے ہیں ۳۴۹

اللہ تعالیٰ

ازلی ابدی خدا ا ۱۶

توحید خدا تعالیٰ کو ہر چیز سے پیاری ہے ۲۵۷

اللہ تعالیٰ کے واحدہونے کی ایک دلیل ۲۵۵تا ۲۵۷

خدا کسی چیز کو چاہتا ہے کہ ہوجائے تو وہ جاتی ہے ۲۰۸

خدا کی بعض صفات جلالیہ اور جمالیہ کا اظہار ۵۴،۵۵

رسولوں کے بھیجنے کے متعلق سنت اللہ

۱۴۱،۳۹۴تا ۳۹۷

اللہ تعالیٰ مفاسد دور کرنے کے لیے رسول بھیجتا ہے ۱۳۵

ہر نبی کا رسول کو کسی فساد کی شاخ کے ظہور کے وقت

اس کے مٹانے کے لئے بھیجتا ہے ۳۹۴

اللہ تعالیٰ طیب اور خبیث میں فرق کردیتا ہے ۱۸۶

اللہ کا غضب مجرموں اور غافلوں دونوں پر نازل ہوتاہے ۴۳۷ح

امت محمدیہ

امت محمدیہ امت وسط ہے اس میں انبیاء جیسے

ہونے کی استعدادرکھی گئی ہے ۱۸۱تا ۱۸۳

پہلی امتوں سے بڑھ کر قربانیاں ۳۲

امت موسویہ کی طرح خلفاء آنے کا وعدہ ۷۵، ۱۱۰

سلسلہ خلفائے موسیٰ عیسیٰ پر ختم ہوگیا ۱۰۸

امت محمدیہ میں بعض افراد کا نام عیسیٰ رکھا گیا ۲۸۳ح

مسلمان بنی اسرائیل کے مشابہ ہوجائیں گے ۴۱۲

اہل حدیث مسالک فقہیہ(حنفی،حنبلی،شافعی،مالکی)

پر عیب لگاتے ہیں ۴۴۴

شیعوں کا اہل سنت کے متعلق عقیدہ ۴۴۳،۴۴۴

اس ملت کے امراء جانوروں کی مانند ہوگئے ۴۳۳تا ۴۳۷ح

مسلمان علماء کی دو قسمیں ۴۰۳تا ۴۰۹

متقی صالح علماء کے بعض عمدہ خصائل کا ذکر

۳۳۷تا ۳۳۹

علماء ہند کی اندرونی حالت ۳

علماء کی مخالفت کے باوجود سلسلہ ترقی کرتا گیا ۱۵،۱۶

علماء پر افسوس کہ انصار بننے کی بجائے تکلیف

دینے والے ہوئے ۳ ۱۱،۱۱۴

بعض علماء مغضوب علیھم گروہ کے مصداق ہوگئے

۱۷۴،۱۷۵



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 484

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- انڈیکس: صفحہ 484

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/484/mode/1up


علماء اور مشائخ کی کم علمی کا ذکر ۳۱۹،۳۲۰

علماء السوء وفقہاء کی بری حالت کا ذکر

۳۵۷تا ۳۶۴،۳۷۵،۳۶۴،۳۶۵

اعتراضات کے دفعیہ کے لئے دعوت مقابلہ

۴۰۱تا ۴۰۳

علماء کو عربی زبان میں مقابلہ کے لئے دعوت

۴۶۱،۴۶۲

معارف قرآنی کے بیان کرنے کی دعوت مقابلہ اور

علماء کا انکار کرنا ۴۶۴تا ۴۶۶

علماء کی بری عادات و خصائل کا ذکر

۴۵۴تا ۴۶۱،۴۵۹ح،۴۶۰ح

حدیث شرمن تحت ادیم السماء کے

مصداق ۴۶۷تا ۴۷۳

کمزوروں و غریبوں سے ان کا بدسلوکی کرنا ۴۶۲تا۴۶۴

انسان

انسان کس وقت کامل ہوتا ہے ۴۰،۴۱

انسان کامل کو کب خلافت کا پیرایہ پہنایا جاتا ہے ۳۹

انسان نسیان وذہول کا پتلا ہے ۳۸۹

انسان میں قوتیں خدا کیلئے ہیں ۳۹۵تا۳۹۷

انسان اور شیطان کے درمیان دو شدید جنگیں مقدر ہیں

۳۰۷ح،۳۰۸ح

انگریزی حکومت

دولت برطانیہ کے حسن انتظام کاذکر ۴۳۴ح، ۴۳۵ح

انگریزوں نے سکھوں کے مظالم سے نجات دی ۳۴۷

بادشاہ

بادشاہوں کی بدیاں بدیوں کی بادشاہ ہوتی ہیں ۴۱۸

والی اور حاکم یا بادشاہ ہونے کی شرائط ہیں وہ عالی

دماغ عقلمند ،صاحب نور ہو ۴۲۴

امارت کی شرائط میں یہ بات داخل ہے کہ وہ حقیقی

اور غیر حقیقی میں فرق کر سکے ۴۲۵تا ۴۲۹

بادشاہوں اور امراء کی اقسام ۴۳۳تا ۴۳۸

بروز

حضرت مسیح موعود ؑ کو خدا تعالیٰ نے خاتم النبین ؐ

اور سید المرسلین کا بروزبنایا ۲۵۴

حضرت عیسیٰ کا بروزی طور پر آنے کاذکر قرآن میں ہے

۲۸۳ح

اکثر علماء اسلام کی عادت ہے کہ وہ بروز کا نام قدم

رکھتے ہیں ۳۳۷ح

بنی اسرائیل

ان کی ہدایت کے لیے خدانے بطور احسان نبی بھیجے ۶

موسیٰ کی قوم کو خلافت بخشی گئی ۷۴

ان کی ہدایت کے لیے حضرت عیسیٰ کی بعثت ہوئی ۷ ۳۲

حضرت عیسیٰ کی بن باپ پیدائش بنی اسرائیل کے

لیے ایک پیغام تھی ۸۰،۸۱

سلسلہ بنی اسماعیل اور سلسلہ بنی اسرائیل میں تشابہ

کی تفصیل ۷۴تا ۹۳،۱۰۴،۱۰۵،۱۰۸

۱۰۹،۱۲۳،۱۲۴،۱۳۲،۱۷۷

ان کی نافرمانیوں کی وجہ سے نبوت بنی اسمٰعیل کو منتقل ہوئی ۶،۸۰ح

حضرت موسیٰ کی منشا کے برخلاف جب بھی لڑے ہمیشہ

مغلوب رہے ۵۰ح

مسلمان بنی اسرائیل کے مشابہ ہوجائیں گے ۴۱۲



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 485

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- انڈیکس: صفحہ 485

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/485/mode/1up


بنی اسمٰعیل

بنی اسرائیل کی نافرمانی کی وجہ سے بنی اسمٰعیل میں

سے مثیل موسیٰ کی آمد ہوئی ۶

سلسلہ اسماعیلیہ سلسلہ اسرائیلیہ کا زوج ہے ۷

سلسلہ بنی اسماعیل مثیل موسیٰ کے ذریعہ قائم ہوا ۹

سلسلہ بنی اسماعیل اور سلسلہ بنی اسرائیل میں تشابہ

کی تفصیل ۷۴تا ۹۳،۱۰۴،۱۰۵،۱۰۸

۱۰۹،۱۲۳،۱۲۴،۱۳۲،۱۷۷

پیشگوئیاں

پیشگوئیوں کے متعلق اللہ تعالیٰ کی جاری سنت کا بیان ۱۴۳

سورۃ فاتحہ میں تین گروہوں کے متعلق پیشگوئی ۱۶۰تا ۱۶۵

حضرت مسیح موعود ؑ پر ایمان لانے والوں کے متعلق

پیشگوئی ۳۳۹،۳۴۰

جمع الشمس والقمر کسوف خسوف کی

پیشگوئی پوری ہوئی ۹۴

تفسیر

سورۃ فاتحہ

سورہ فاتحہ ام الکتاب ہے ۱۱۷

ہدایت کی راہ کھولتی ہے ۱۱۵

ہر رکعت میں فاتحہ کے لازم کرنے کی غرض ۲۰۳تا۲۰۶

اس میں مذکور وعدوں پر ایمان لانے کی نصیحت ۱۵۱

سورت فاتحہ سعادت مند کے لیے کافی ہے ۱۶۰

امت محمدیہ کی طرح خلیفہ آنے کا وعدہ ۱۰۸

خاتم الائمہ امت محمدیہ میں سے ہوگا ۳۰۹

آنحضرت ﷺ تمام لوگوں کیلیے ساعت کانشان تھے ۷

فاتحہ میں دوسلسلوں کا ذکر ۷

فاتحہ تین گزشتہ گروہوں کا ذکر ہے ۱۱۸تا ۱۲۱،۱۶۰تا ۱۶۵

فاتحہ میں امت کے تینوں گروہوں کے وارث ہونے کی

طرف اشارہ ہے ۱۶۶تا ۱۷۸

مغضوب علیھم میں پیشگوئی ۱۴۷،۱۹۰تا ۱۹۷،۱۹۲،۱۹۳

مغضوب اور ضالین سے کون مراد ہیں

۱۹۲ح،۱۹۳ح،۱۹۲تا ۱۹۴

سچے مسیح کی تکفیر سے خدا کی پیشگوئی پوری ہوئی ۲۱۴تا ۲۲۱

سورۃ آل عمران

ولقد نصر کم اللہ ببدر وانتم اذلۃ میں دو بدروں

کا ذکر ۲۷۳تا ۲۸۳

سورۃ المائدۃ

مسیح کی موت کی خبر دی ہے ۱۵۵

سورۃ الاعراف

انک من المنظرین کی تفسیر ۳۲۰،۳۲۱

سورۃ بنی اسرائیل

سبحان الذی اسریٰ بعبدہ لیلا یہ آیت

معراج مکانی اور زمانی دونوں پر مشتمل ہے ۲۱ح،۲۹۳

سورۃ الکھف

ونفخ فی الصور فجمعنا ھم جمعاً میں مسیح موعود

کی بعثت مراد ہے ۲۸۳

سورۃ الانبیاء

ان السمٰوٰت والارض کانتا رتقاً کی تفسیر ۱۲۷تا ۱۲۹

حتّٰی اذا فتحت یاجوج وماجوج کی تفسیر

۲۷۷تا ۲۸۲



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 486

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- انڈیکس: صفحہ 486

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/486/mode/1up


سورۃ النور

آیت استخلاف کی تفسیر ۱۳۹،۱۴۰،۳۰۹

سورہ فاتحہ کی دعا کو سورہ نور میں قبول فرمایا گیاہے

۱۵۱،۱۶۵،۱۶۶

مسلمانوں میں خلیفہ مقرر کرنے کا وعدہ ۱۵۵،۱۱۸

خاتم الائمہ امت محمدیہ میں سے ہوگا ۷۷، ۳۰۹

مسیح موعود ؑ کی سچائی کی گواہی دی ۲۰۶

سورۃ السجدۃ

یدبر الامر من السماء الی الارضکی تفسیر ۳۳۱تا ۳۳۴

سورۃ یٰس

خلق الازواج کلھا سلسلہ اسماعلیہ کو سلسلہ اسرائیلیہ کا

زوج بنایا ۷

سورۃ الصف

آیت ھوالذی ارسل رسولہ بالھدیٰ مسیح موعود

کے حق میں ہے ۱۸،۳۲۱،۳۲۲

سورہ التحریم

خاتم الائمہ امت محمدیہ میں سے ہوگا ۳۰۹

سورۃ العصر

عمرِدنیا کا ذکر ۲۴۲،۳۳۰،۳۳۱،۳۲۵

والعصر کے حقیقی معنی ۷ ۳۲

بحساب جمل حضرت آدم سے لیکر آنحضرت ؐ تک

عمر دنیا کا ذکر ۳۲۵،۳۳۰،۳۳۱

حدیث میں زمانہ نبویؐ کو وقت عصرسے تشبیہ دینے کی

وجہ ۳۲۷،۳۲۸

اس اعتراض کا جواب کہ زمانہ اسلام عصر سے کیسے

مشابہ ہوا ہے ۳۲۸،۳۲۹

تعلق باللہ

فنا کا مقام ۳۸،۳۹

رفع کے معنی ۴۰تا ۴۲

جلسہ مذاہب

ایک جلسہ کی تجویز جس میں مختلف مذاہب کے لوگ

اپنے اپنے مذہب کی خوبیاں بیان کریں ۳۰

جماعت احمدیہ

جماعت کو نصیحت کہ جو بدی کا مقابلہ کرتا ہے وہ ہم

میں سے نہیں ہے ۲۹

جماعت کو نصیحت کہ انقطاع الی اللہ اختیار کرو ۷۱،۷۳

مخالفت کے باوجود ترقی ۱۵

مسجد حرام اور مسجد اقصیٰ کے مطالب میں جماعت

احمدیہ کے ذریعہ اسلام کی ترقی کا ذکر ۲۹۱

جہاد

مسیح موعود کے وقت جہاد بالسیف نہیں ہوگا ۵۰

اب صرف نشانات اور دلائل کا جہاد ہے ۵۹

حدیث یضع الحرب کے مطابق اب دین کے

لیے لڑنا حرام ہے ۱۷،۵۶ح،۵۸،۵۹

ہماری طرف سے امان اور صلح کاری کا جھنڈا بلند

کیا گیا ہے ۲۸،۲۹

جزیہ اہل ذمہ سے لیا جاتا ہے ۴۲۲

اب جو مذہب کے لیے تلوار اٹھائے گاوہ کافروں

سے سخت ہزیمت اٹھائیگا ۵۰ح

حدیث

اکثر احادیث قرآن کے موافق ہیں، جو موافق

نہیں وہ وضعی ہیں ۱۵۴



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 487

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- انڈیکس: صفحہ 487

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/487/mode/1up


احادیث بالمعنٰی

حدیث میں زمانہ نبویؐ کو وقت عصرسے تشبیہ دینے

کی وجہ ۳۲۷،۳۲۸

دجال اور مسیح مشرق میں ظاہر ہونگے ۱۵۷

مسلمان بنی اسرائیل کے مشابہ ہوجائیں گے ۴۱۲

حدیث عمر الانبیاء کا صحیح مفہوم ۳۲۹

مسیح موعود کے آنے پر تمام تلوار کے جہاد ختم ہوجائینگے ۲۸

مسیح کے منارہ بیضاکے پاس نازل ہونے کی غرض ۱۷تا۱۹

دمشق لفظ کے استعمال کی حکمت ۲۱تا ۲۴،۲۶تا ۲۸

حیات مسیح

عیسائیوں کا حیات مسیح کا عقیدہ بنانے کی وجہ ۴،۵

حضرت عیسیٰ کی جگہ کسی اور کو صلیب دینا قابل قبول نہیں

۲۲۱تا ۲۲۷

حیات مسیح کے عقیدہ کی وجہ سے مسلمان نصرانی ہوگئے ۱۲۶

خلافت

انسان کامل کے نفس مطمئنہ کو احیاء بقاء اور ادناء کے

بعد خلافت کا حُلّہ پہنایا جاتا ہے ۳۹

خلیفہ کا کام ہے کہ مخلوق کو روحانیت کی طرف

کھینچے ۴۰،۴۱

موسوی سلسلہ کے خاتم الخلفاء حضرت عیسیٰ تھے

۷۴تا۷۹،۱۰۵،۱۰۷،۱۰۹،۱۱۴،۱۱۵

اس امت کا آخری خلیفہ قدم عیسیٰ پر ہوگا ۷۷،۱۳۹

سلسلہ خلفائے محمدیہ خلفاء موسیٰ کے سلسلہ کی

طرح ہے ۷۸تا ۸۴،۹۲،۹۳،۹۶،۱۰۴،۱۰۵،۱۰۸

خاتم الخلفاء اس امت کا اسی امت سے ہوگا نہ باہر سے

۷۸تا ۸۴،۱۱۴،۱۱۵،۱۳۱،۱۳۹

خلفاء آئینگے یہ خدا کا وعدہ ہے ۱۴۰

دجال

دجال کون ہے ؟ ۴۳۱،۴۳۲ سورۃ فاتحہ آخری زمانہ میں ضالین یعنی نصاریٰ کا

ذکرکرتی ہے دجال کا نہیں ۱۱۵،۱۱۶،۱۱۸

دجال کا ظہور مشرق سے ہونا ۱۵۶،۱۵۷

بغایا یعنی زنان بازاری کی کثرت دجال کے ظہور کے

لئے ایک علامت ہے ۴۳

دجال اور بغایا سیرت کے لحاظ سے ایک ہی ہیں

۴۳۱،۴۳۲

آدم ثانی کے دور میں دجال بھر پور حملہ کرے گا ۳۰۷ح

رسول

زمین کے مفاسد دور کرنے کے لئے رسول آتے ہیں ۱۳۵،۱۴۱

کوئی رسول آسمان سے نہیں اترا ۱۴۲

زمانہ

آخری زمانہ کی علامات ۹۶،۱۲۱،۱۲۲،۱۳۶

زمانہ کی چھ اقسام ۳۲۲

لوگوں کی مثال آدم سے لیکراب تک ایک کھیتی کی

مثال ہے ۳۲۳

آخری زمانہ کو اللہ تعالیٰ زمان البعث بنائے گا ۳۲۴

ساعۃ(قیامت)

ساعۃ سے متعلقہ آیات وحدیث ۳۲۵،۳۲۶

ساعہ کے وقت کا علم کسی کو نہیں ہے ۳۲۷



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 488

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- انڈیکس: صفحہ 488

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/488/mode/1up


امر ساعہ مخفی ہے ۳۲۶ح

قیامت کی علامات ۴۳۹

بدی کی کثرت اور نیکوں کی قلت قیامت کی

علامت ہے ۴۳۹

سکھ

سکھ حکومت میں مسلمانوں پر مصائب ۳۴۶،۳۴۷

سکھوں کو مجوزہ جلسہ اعظم مذاہب میں اپنے مذہب

کی خوبیاں بیان کرنے کی دعوت ۳۰

سلوک

سالکوں کے سلوک کا انتہا ۳۷

شراب

شراب پینے والے امراء ،حکام کی شراب نوشی کا ذکر

۴۲۶تا ۴۲۹

شریعت

شریعت فطریہ اور قانونیہ مساوی ہیں اور اسلام

شریعت فطریہ ہے ۳۱۶

شیطان

انسان اور شیطان کے درمیان دو شدید جنگیں

مقدر ہیں ۳۰۷ح،۳۰۸ح

شیطان سانپ اور دجال عظیم ہے ۱۰

شیطان نے مسیح موعود ؑ کے زمانہ تک مہلت مانگی ہے ۳۲۲

شیطان کی حضرت آدم سے لڑائی اور آخری آدم کے

ہاتھ سے قتل کیا جائے گا ۳۲۰،۳۲۱

مسیح موعود کے ہاتھوں سے شیطان کو ہزیمت

اٹھانی پڑے گی ۳۱۲ح

مسیح اور رحمانی لشکر شیطان پر غالب آئیں گے ۱۰،۱۱

شیعہ

شیعہ صاحبان کے عقیدہ رجعت کی تفصیل ۴۴۳،۴۴۴

امام غائب بنانے کی وجہ ۵،۶

شیعہ صحابہ پر طعن کرتے ہیں ۴۴۴

طاعون

یہود پر بطور عذاب نازل ہوئی تھی ۱۴۶،۱۵۰

طاعون کے پھیلنے سے متعلق وحی ۱۸۷تا ۱۸۹

طاعون کے زمانہ میں انگریزوں کا مال خرچ کرنا ۴۳۵ح

عید الاضحیہ

ابتدائے زمانہ اسلام سے قربانیوں کی کثرت ۳۱

ذبح ہونیوالے جانوروں کا نام قربانی رکھنے کی وجہ

۳۱تا ۳۳

عام لوگوں کے نزدیک عید کا مفہوم ۴۶تا ۴۹

حقیقی عید الاضحیہ ۳۴

عیسائیت

عیسائی اپنے آپ کو حق پر سمجھتے ہیں ۴۴۴

انجیل کا مل شریعت نہیں ہے ۸،۹،۱۲تا۱۴

تثلیث کی بنیاد دمشق میں پڑی ۲۴تا ۲۷

انسان کو بے باپ پیدا کرنا عادت اللہ میں داخل ہے ۸۵ح

عیسائیوں میں کفارہ کا عقیدہ پایا جاتا ہے ۴۴۴،۴۴۵

کفارہ کا عقیدہ بنانے کی وجہ ۴تا ۶

عیسائیت کا اعتقاد کہ کفارے سے شریعت کے بوجھ

سے نجات مل گئی ہے ۸،۹

حیات مسیح کا عقیدہ بنانے کی وجہ ۵



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 489

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- انڈیکس: صفحہ 489

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/489/mode/1up


نصاریٰ قوت کے ساتھ گرجاؤں سے نکلے ہیں ۱۶۲

ضالین سے نصاریٰ کا گروہ مراد ہے ۱۱۵،۱۹۲تا۱۹۴،۲۰۳

نصاریٰ کے عقیدہ نزول مسیح سے مشابہ شیعوں اور

وہابیوں کا عقیدہ ہے ۶

پادریوں کی مخالف اسلام مساعی کا ذکر ۳۴۸ح،۳۴۹

شریف عیسائی علماء کی ہتک نہیں کی گئی ۴۰۹

مسلمانوں سے عیسائی بننے والوں کی تعداد اسی ہزار

سے بھی زیادہ ہے ۳۴۸،۳۴۹

مسیح موعود ؑ کاسرا لصلیب ہوگا اسکا مفہوم ۳۴۹ح،۳۵۰ح

سچے مسیح کی تکفیر سے فاتحہ کی پیشگوئی پوری ہوئی ۲۱۴تا ۲۲۱

فلسفہ

فلسفی اور نبی میں فرق ۳۸۹،۳۹۰

فلسفیوں کے کلام کو انبیاء کے کلام پر ترجیح دی گئی ہے ۳۹۱

فلسفہ یورپ ۳۸۷

فنا

فنا کا مقام ۳۸،۳۹

فیج اعوج

فیج اعوج میں اکثریت گمراہ ہوگی ۴۱۵

قرآن شریف

قرآن بلند شان اور حکم اور مہیمن ہے ۱۰۳،۱۱۶

تمام اختلافوں کا فیصلہ کرنے والا ہے ۱۰۹

قرآن کریم اختلاف سے منزہ ہے ۸ح

اس کی پیروی پرہیز گاری کا طریق ہے ۹۷

قرآن کے مخالف روایات کو بتوں سے تشبیہ دے

کر انہیں اپنے عقائد کی بنیاد رکھنے والوں کو تنبیہ ۱۳۰

عصمت خاص طور پر قرآن کی صفت ہے ۱۵۲تا ۱۵۴

قرآن سے اپنی آوازیں بلند نہ کرو ۱۳۱

اس کے علاوہ کوئی کلام نہیں جو عیب ونقائص سے خالی ہو

۴۶۵،۴۶۶

دس اعضاء کا ذکر کرکے قرآن مجید کی خوبصورتی اور

اس کے حسن کا اظہار ۴۶۵ح،۴۶۶ح

قرآن مسلسل ہدایت بھیجنے کا مضمون بیان کرتا ہے ۷،۸

مسیح کی آمد کے حوالے سے اس زمانہ پر تورات انجیل

اور قرآن سب متفق ہیں ۲۴۳

والعصر کے حقیقی معنی ۳۲۷

قربانی

ہماری شریعت میں قربانیاں سابقہ امم کی قربانیوں

پر سبقت لے گئی ہیں ۳۲

ذبح ہونیوالے جانوروں کا نام قربانی رکھنے کی وجہ ۳۱تا ۳۳

قربانی کا نام ضحایا ،قربان ،نسیکۃ رکھنے کی وجہ

۳۳تا۳۵

نسک لفظ کی تفسیر ۴۳

ہر مسلم کو تقویٰ کی روح سے قربانی کی روح کو ادا

کرنا چاہیے ۳۷،۳۸

قربانی کی حقیقت مخفیہ کا بیان ۴۳تا ۴۵

اصل روح کی قربانی ہے ۶۸

نفس امارہ کا ذبح کرنا عبادت ہے ۳۵

نفس کی قربانی کیا ہے ۳۴تا ۳۶

نفس کی قربانیاں ہی وہ سواریاں ہیں جو خدا تک

لے جاتی ہیں ۴۵



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 490

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- انڈیکس: صفحہ 490

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/490/mode/1up


قیامت دیکھیں ساعۃ

کسوف وخسوف

رمضان میں کسوف وخسوف ہوا ۶۳، ۹۴تا ۹۶

گناہ

گناہوں اور خطاؤں کا اصل باعث خدا سے غافل

ہوناہے ۴۴۰

گناہوں کے اسباب مختلف ہونے کی وجہ سے

گناہ بھی مختلف ہیں ۴۴۰تا ۴۴۲

بعض بدیاں بعض عقائد سے پیدا ہوتی ہیں ۴۲۲

مرہم عیسیٰ

مرہم عیسیٰ کی خوبیاں ۴۰۶ح

مسجد اقصیٰ

آنحضرت ؐ کا معراج میں مسجد اقصیٰ دیکھنے سے مراد

۲۱ح تا۲۶ح

اس کے وصف میں بارکنا حولہ میں لطیف اشارہ

۲۸۹تا ۲۹۱

حضرت مسیح موعود ؑ کے والد محترم نے قادیان میں اونچی

جگہ پر مسجد اقصیٰ کے نام سے مسجد بنوائی ۱۵

بیت اقصیٰ قادیان کے شرقی جانب منارہ بنانے کی تجویز

۱۶

قادیان دمشق سے شرقی جانب ہے ۱۹تا ۲۵،۲۶ح

بیت اقصیٰ قادیان کی توسیع کی غرض ۲۸

مسجد حرام

مسجد الحرام کی روحانیت حضرت آدم اور ابراہیم

کے کمالات ہیں ۲۲ح

آنحضرت ؐ کا معراج میں مسجد حرام دیکھنے سے مراد

۲۲تا ۲۶ح

مسجد حرام کس چیز کا مژدہ دیتی ہے ۲۹۱

مسلمان (نیز دیکھئے اسلام اور امت محمدیہ کے عنوانات)

مسلمان کون ہے ۳۴تا ۳۶

کامل مسلم کون ہے ؟ ۳۱۵

اپنے نفس کو خدا کے لیے ذبح کردے ۳۵،۳۶

یہ امت امت وسط ہے ۱۸۱

ایک مسلمان کو شریعت فطریہ اور شریعت قانونیہ دونوں

پر عمل کرنے کا حکم ہے ۳۱۵،۳۱۶

سچے مسیح کی تکفیر سے فاتحہ کی پیشگوئی پوری ہوئی ۲۱۴تا ۲۲۱

مسلمانوں کی عملی ،اخلاقی اور روحانی بری حالت کا

ذکر ۲۸۲ح،۳۱۸

عام مسلمانوں کی حالت کا ذکر ۴۱۰،۴۱۱

اس زمانہ میں لوگ دو قسموں میں منقسم ہیں ۳۵۳تا ۳۵۵

مسلمان بنی اسرائیل کے مشابہ ہوجائیں گے ۴،۴۱۲

طاعون کا عذاب یہود کے مشابہ ہونے کی وجہ سے ہوا ۱۵۰

سورۃ فاتحہ میں تین فرقوں کے ذکر کی وجہ ۱۶۶،۱۶۷تا ۱۷۳

افتراق امت اسلامیہ اور ان کے عقائد میں فساد کا

ذکر ۴۱۴تا ۴۱۶

مسلمان بادشاہوں کی خرابیوں کا ذکر ۴۱۶تا ۴۲۹

ابن مریم کے حق میں مبالغہ کرتے ہیں ۱۳۰

معراج



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 491

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- انڈیکس: صفحہ 491

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/491/mode/1up


معراج تین قسم پر ہے ۲۶ح

معراج مکانی اور زمانی اور ان ہر دو کی تفصیل

۲۱ح،۲۴ح ح،۲۵ح ح،۲۸۸تا ۲۹۷

حقیقت معراج ۲۲ح،۲۳ح

معراج میں اسلام کا انتہائی زمانہ دکھایا گیا ۲۱ح

معراج میں اشارہ کہ اسلامی ملک مکہ سے

بیت المقدس تک پھیلے گا ۲۶ح

مسجد حرام اور مسجد اقصیٰ کی حقیقت ۲۹۱

منارۃ المسیح

اشتہار چندہ منارۃ المسیح ۱۵

دوستوں سے مدد کی اپیل ۲۸

منارہ بنانے کی تین اغراض ۱۶،۱۷

المنارۃ البیضائکے پاس نازل ہونے سے مراد

کیا ہے ۱۷

آنے والا مسیح صاحب المنارہ ہوگا ۱۸

مومن

اصل مومن کون ہے ۱۶۵

مومن ایک سوراخ سے دوبار نہیں ڈسا جاتا ۱۴۹

مہدی

مبارک ہو مہدی معہود آپہنچا ہے ۶۰

مہدی نئے حقائق اور معرفت کی تعلیم لے کر آئے گا ۱

مہدی موعود کے زمانہ میں اسلام ترقی کرے گا ۲۴ح

شیعوں کا امام غائب کا عقیدہ بنانے کی وجہ ۵،۶

نبوت

نبی اللہ تعالیٰ سے علوم حاصل کرتے ہیں ۳۸۹

اولیاء کا کلام نبی کے کلام کا ظل ہوتا ہے ۳۸۱

ظلی نبوت ۳۷۸،۳۷۹

نزول مسیح

مسیح موعود کے لیے نزول کالفظ اختیار کرنے کی وجہ ۳،۴

نزول مسیح کی وجہ ۱۰،۱۱

آسمان سے اگر کسی نے نازل ہونا ہوتا تو آنحضرتؐ

نازل ہوتے ۱۲۷

نزول عیسیٰ کی حقیقت ۲۲۷تا ۲۴۴

مسیح کے نزول میں اشارہ ۵۰ح ،۵۱ح،۲۸۴تا ۲۸۶

نزول کا لفظ اختیار کرنے کی دو وجوہات ۳ح

دمشق کے شرقی جانب منارہ کے پاس مسیح کے نزول

سے مراد ۱۷،۱۸،۲۱تا ۲۴،۲۶تا ۲۸

نفس امارہ

نفس امارہ کا ذبح کرنا عبادت ہے ۳۵

نفس مطمئنہ

نفس مطمئنہ اور اس کے احیاء ابقاء اور ادناء کے حالات

کا ذکر ۳۹

نیوگ

نیوگ دراصل عر بی لفظ ہے ۴۴۲

وفات مسیح

حضرت مسیح موعود ؑ کو وفات مسیح کا علم دیا گیا ۳

قرآن مسیح کو وفات دیتا ہے ۶،۱۵۵،۲۳۵،۲۴۲

رفع کے معنی ۴۰تا ۴۲

آنحضرت ؐ کے بعد صحابہ تمام رسولوں کی وفات کے

مؤقف پر جمع ہوئے ۲۲۸تا ۲۳۵



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 492

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- انڈیکس: صفحہ 492

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/492/mode/1up


ولایت

ولایت نبوت کی ظل ہے ۳۷۹،۳۸۰

ولی قدم رسول پر ہوتا ہے ۳۷۸،۳۷۹

اولیاء کی روحانی سیر کا انتہائی نقطہ ۳۷،۳۸

اولیاء کا کلام نبی کے کلام کا ظل ہوتا ہے ۳۸۱

ہندومذہب

اولاد کے حصول کے لیے نیوگ کو جائز قرار دیا ۴۴۲ح

یاجوج ماجوج

آگ استعمال کرنے والی قوم ۳۱۷،۳۱۸

حتی اذا فتحت یاجوج وماجوج میں

ان کے غالب آنے کا ذکر ہے ۲۷۸،۲۷۹

مسیح موعود کے زمانہ میں اعظم الفتن یاجوج ماجوج

کا فتنہ ہے ۳۱۷،۳۱۸

ان کا خروج ہو چکا ہے ۳۳۳

یہود ۲۶۱

نبی کے آسمان سے اترنے کا عقیدہ ۱۴۲،۱۴۵

یہود کا گمان کہ مثیل موسیٰ بنی اسرائیل سے ہوگا ۱۴۳

حضرت عیسیٰ کے وقت تقویٰ کو چھوڑ چکے تھے ۲۸۲ح

حضرت عیسیٰ یہودیوں کی تباہی کی گھڑی کے لیے

ایک دلیل تھے ۱۲۱

یہود پر طاعون کا عذاب نازل ہوا ۱۵۰

بدظنی نے ہی پہلی قوم یہود کو ہلاک کیا ۱۱۳

حضرت عیسیٰ کی بن باپ پیدائش یہود کے لیے تنبیہ

۸۰،۸۱،۸۹ح،۹۰ح

بطور سزا دوعزتوں کے بعد دو ذلتیں مقرر کی گئیں

۸۰ح،۲۰۱،۲۰۲،۲۷۶

عیسیٰ کے کفر کی وجہ سے ان پر غضب اترا ۱۹۰

مغضوب اور ضالین سے کون مراد ہیں

۴،۱۴۷،۱۹۲ح،۱۹۳ح۱۹۲تا ۱۹۴،۲۰۳



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 493

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- انڈیکس: صفحہ 493

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/493/mode/1up


اسماء

آدم

پہلے خلیفہ تھے ۲۵۴

چھٹے دن میں آدم پیدا کیا گیا تھا ۲۴۴،۲۴۸

آپ کا نہ کوئی باپ تھا اور نہ ماں ۸۶ح

آسمان اپنی تمام مصنوعات کے ساتھ آدم کی ہَوِیَّتْ

کی حقیقت تھے ۲۶۳

آدم کی پیدائش لوگوں کو عدم سے وجود میں لانے کے

لیے ہوئی ۳۰۷

ابلیس نے آدم کو گمراہ کیا ۳۰۷ح،۳۰۸ح

آدم کا مثیل آخری زمانہ میں پیدا ہوا ۳۱۱

آدم اورمسیح موعود میں مشابہت ۳۱۷

انسان اور شیطان کے درمیان دو شدید جنگیں ہونی

مقدر ہیں ۳۰۷ح،۳۰۸ح

ابراہیم علیہ السلام

حقیقی قربانی کی اور خدا کے حضور اجر پایا ۴۴

ابو بکر رضی اللہ عنہ

تمام رسولوں کی وفات پر صحابہؓ کا اجماع آپ کے

ذریعہ ہو ا ۲۲۸تا ۲۳۴

مسیح موعود ؑ کی آ پ سے مشابہت ۳۲۹

احمد بریلوی سید

وہابی آپ کے دوبارہ آنے کے منتظر ہیں ۶

ارم (قوم)

خدا نے ان کو ہلاک کیا ۳۷۵

الہ دین مرزا

ازآباء واجدادحضرت مسیح موعود علیہ السلام ۳۴۳

الیاس علیہ السلام

یہود مسیح سے پہلے ان کے نزول کا عقیدہ رکھتے تھے ۱۴۵

بابر

اس کے دور میں حضرت مسیح موعود ؑ کے آباء واجداد ہندوستان آئے ۳۴۴

پولوس

تثلیث کے مذہب کی تخم ریزی کرنے والا ۲۶

جعفر بیگ مرزا

ازآباء واجداد حضرت مسیح موعود علیہ السلام ۳۴۳

جے۔ اے لیفرائے

لاہو ر کا ایک بشپ ۹ح

حسان بن ثابت رضی اللہ عنہ

آپ نے آنحضرت ﷺ کا مرثیہ لکھا ۲۳۲

داؤد علیہ السلام

یہود پر خدا کا غضب داؤد کی زبانی نازل ہوا ۲۰۱

عبد الباقی مرزا

ازآباء واجداد حضرت مسیح موعود علیہ السلام ۳۴۳

عبد الہادی بیگ مرزا

ازآباء واجداد حضرت اقدس مسیح موعود علیہ السلام ۳۴۴



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 494

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- انڈیکس: صفحہ 494

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/494/mode/1up


عطا محمد مرزا

دادا گرامی حضرت اقدس مسیح موعود علیہ السلام ۳۴۳

علی رضی اللہ عنہ

آپ کے بارے میں شیعوں کے عقائد کا ذکر ۴۴۴

عمر رضی اللہ عنہ

آنحضرت ﷺ کی وفات کا فوری یقین نہ آیا ۲۲۹

عیسیٰ علیہ السلام

سلسلہ موسویہ کے خاتم الخلفاء تھے ۷۴،۳۰۹

یسوع مسیح صاحب شریعت نہ تھا ۱۴

اسرائیلی شریعت کے خادم تھے ۸،۳۲۷

آپ کی ذات میں چاروں صفات جمع ہو گئی تھیں ۸۵

آپ کی بن باپ پیدائش میں حکمت ۸۹ح،۹۰ح

بے باپ پیدائش عادت اللہ میں داخل ہے ۸۵ح

مسیح علیہ السلام کے صرف عورت سے پیدا ہونے میں حکمتوں کا ذکر ۸۳تا ۸۵،۸۵ح تا ۹۰ح

آپ سلسلہ موسویہ سے انتقال نبوت کی دلیل تھے ۷۹،۸۰

آپ کی پیدائش میں یہود کے لیے پوشیدہ پیغام ۸۰،۸۱

آپ کے دور میںیہودی تقویٰ کو چھوڑ چکے تھے ۲۸۲ح

آپ کے انکارکی وجہ سے یہود پر غضب اترا ۱۹۰،۲۰۱

یہود کی تباہی کی گھڑی کے لیے ایک دلیل تھے ۱۲۱

یہود کے لیے قیامت کی علامت ۷

سلسلہ خلفائے موسیٰ آپ پرختم ہوگیا ۱۰۸

عیسائیوں کا آپ کے بارے میں عقیدہ ۳۴۸،۴۴۴

آپکے متعلق افراط اختیار کرنے والے ضالین ہیں ۲۰۳

مغضوب اور ضالین سے کون مراد ہیں

۱۹۲ح،۱۹۳ح،۱۹۲تا ۱۹۴

عیسائیوں کا حیات مسیح کا عقیدہ بنانے کی وجہ ۴،۵

آپ نے الیاس کے نزول کے عقیدے کی تصحیح کی ۱۴۶

نزول عیسیٰ کی حقیقت ۲۲۷تا ۲۴۴

عیسیٰ امت محمدیہ میں نہیں آسکتا ۲۴۱

سلسلہ اسمٰعیل کی سلسلہ اسرائیل سے مشابہت ۹

قرآن میں بروزی طور پر امت محمدیہ کا اشارہ ۲۸۳ح

مثیل مسیح عیسیٰ کے قدم پر آئے گا ۷۷

مسلمان بھی آپ کے حق میں مبالغہ کرتے ہیں ۱۳۰

حیات مسیح کے عقیدہ کی وجہ سے مسلمان نصرانی ہوگئے ۱۲۶

کتاب اللہ آپ کی وفات کی شہادت دیتی ہے ۱۱۳،۳۱۰

آنحضرت ﷺ کی وفات سے آپ کی وفات ثابت

ہوگئی ہے ۲۲۸تا ۲۳۵

رفع کے معنی ۴۰تا ۴۲

اسراء کی رات آنحضرت ﷺ کی آپ سے ملاقات ہوئی

۳۰۱

کسی اور کو آپ کی جگہ صلیب نہیں دی گئی ۲۲۱تا ۲۲۷

حضرت غلام احمد مسیح موعود علیہ السلام

خاندانی حالات

دوسرے ناموں کے علاوہ خدا نے احمد نام رکھا ۳۴۳

اجداد کے ناموں کا ذکر ۳۴۳،۳۴۴

آباء واجداد کا سمرقندسے آکر ہندوستان میں رہنے کا ذکر

۳۴۳تا ۳۴۸



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 495

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- انڈیکس: صفحہ 495

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/495/mode/1up


آپ کا زمانہ ظہور اور اس کی حالت

زمان البرکات نئی ایجادوں کی مختصر تفصیل ۲۱،۲۴ح،۲۵ح

زمانہ کو ایک زکی مفسر کی ضرورت ہے ۱۸۳تا ۱۸۷

خدا کی جلالی اور جمالی صفات کاظہور ۶۳

روحانی بارش کے نزول کا زمانہ ۶۶،۶۷

مسیح موعود کا زمانہ ذوالحج کے مہینہ سے مناسبت تام

رکھتا ہے ۶۷تا۶۹

یہ زمانہ آخری زمانہ ہے ۱۲۱،۱۲۲

امام آخر الزمان کا ظہور ۱۲۱،۱۲۲

ہمارا یہ دن درحقیقت جمعہ کا دن ہے ۲۴۵تا ۲۴۷

اسلام کی حالت زار کا ذکر ۳۶۸تا ۳۷۴

مشائخ اور علماء زمانہ کے فساد کا ذکر ۳۱۹

دین صر ف نام کا رہ گیا ہے ۲۵۱

زمانہ حال میں مسلمانوں کی صفات سیۂ کا ذکر ۳۵۳تا ۳۶۸

مسلمان نے یہود سے مشابہت اختیار کر لی ہے ۴۱۱تا ۴۱۴

اس زمانہ میں ہر پہلو سے فساد واقع ہوگیا ہے ۴۴۸تا ۴۵۴

صوفیاء زمانہ کی حالت زار کا ذکر ۳۷۶تا ۳۶۸

پادریوں کے مکائد ،تدابیر او ر ان کے اضلال کا ذکر ۴۱۴

غرض بعثت

اس زمانہ میں فتنوں کا وجودمصلح کا متقاضی ہوا

۳۹۲تا ۳۹۷،۴۴۶

بیعت لینے کے متعلق حضرت مسیح موعود ؑ کو وحی ہوئی ۱۸۷

بطور حکم عدل آئے ۹۹

خدا کی عظمت ظاہر کرنے اور ابن مریم کے حق میں

مبالغہ کرنے والوں کو انذار کے لیے آئے ۱۲۸تا ۱۳۰

صلیب کے مفاسد دور کرنے کے لیے آئے ۱۳۵

کسر صلیب کے لئے آئے جو جنگوں کے ذریعہ سے نہیں بلکہ آیات سماویہ سے ہوگی ۳۴۹

لوگوں کو روحانی حیات دینے کے لیے آئے ۳۲۳

آپ کا گھروں کو اموال سے بھرنے کی حقیقت ۵۹

قیام شریعت ،احیاء دین، منکرین پر اتمام حجت کیلیے ۳۴۳

فلسفہ یورپ اور اندرونی فساد کو دور کرنے کے لیے ۳۸۷

شکست سے فتح وشادمانی کی طرف لے آؤں گا(مسیح موعودؑ )

ص۴۰۵،۴۰۶

علوم وآیات سماوی کے ذریعہ دین کو تقویت بخشنے کے

لیے تشریف لائے ۴۴۶،۴۴۷

مقام

خاتم الخلفاء ،خاتم الائمۃ ،امام منتظر ،حکم ۳۰۹

آسمانی نور ،مجدد ،مامور عبد منصور ،مہدی معہود،

مسیح موعود ۵۱،۵۳،۹۸

خاتم الخلفاء کو مسیح کا لقب دیئے جانے کی تین وجوہات

۳۲۳،۳۲۴

آ پ کے مظہر مسیح اورمظہر النبی ہونے سے مراد ۵۵

خدا کی طرف سے پوری قوت ،برکت کے ساتھ بھیجا

گیا ہوں ۷۰

میں مسیح محمدی اور مہدی احمدی ہوں ۶۱

منعم علیھم کے گروہ کا کامل فرد ہوں۱۶۸،۱۷۷،۱۷۸

آنحضرت ﷺ اورمجھ میں استاد اور شاگرد کی نسبت

۲۵۸

آیت اٰخرین منھم سے کیا ظاہر ہوتا ہے ۳۱۱



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 496

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- انڈیکس: صفحہ 496

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/496/mode/1up


میرے اور میرے رب میں ایک بھید ہے ۳۱۳

میرے رب نے میرا نام احمد رکھا ۵۳،۳۴۳

خدا کی طرف سے اسلام کے لئے ایک نشان ۳۱۳

جامع جلال وجمال ۳۲۴

آپ مظہر البروزین اور وارث النبیین ہیں ۳۳۷

آپ قدم رسول پر ہیں جس سے مردے زندہ ہوتے ہیں

۴۷۳،۴۷۴

آدم سے مشابہت اور دونوں میں فرق ۳۰۷ح

مسیح موعو د توام پیدا ہوئے تا کہ وجود سے عدم کی

طرف لے جائیں ۳۱۷،۳۲۵

آیت اسراء میں لفظ مسجد حرام اور مسجد اقصیٰ سے مراد

۲۸۷تا ۲۹۴

مسیح موعود چودھویں صدی میں ظاہر ہوا ۲۸۷تا ۲۹۴

آنحضرت ﷺ کاآپ کو سلام پہنچانے سے

مراد ۲۹۸تا ۳۰۲

آپ کی حضرت ابوبکرؓ سے مشابہت ۳۲۹

صداقت

میں حلفیہ بیان کرتا ہوں کہ خدا کی طرف سے آیا ہوں

۳، ۹

خدا نے مسح کیا اور فصیح کلام دیا ۶۰

سلسلہ موسویہ کی طرح سلسلہ محمدیہ ہوگا

۴،۹۱تا ۹۳،۹۶،۱۰۴،۱۲۴

تشابہ سلسلتین صداقت کی دلیل ہے ۳۱۳

سلسلہ محمدیہ کا آغاز مثیل موسیٰ اور مثیل مسیح پر ختم ۹

ضرورت زمانہ ۵۱تا ۵۳،۹۸،۱۲۳،۱۲۴،۱۳۲،۱۳۳

خدا کی بعض صفات جلالیہ اور جمالیہ کا اظہار ۵۴،۵۵

خدا نے آپ کو صفت افناء اور احیاء دی ہے ۵۶ح

قتل خنزیر حربہ سماویہ سے ہے ۵۷،۵۸

نشانات مہدی ومسیح کا ظہور

سورج چاند کو رمضان میں گرہن لگنا

۶۳تا ۶۶،۹۴تا ۹۶،۹۸،۹۹،۱۲۱،۱۲۲،۱۳۶

آپ کی تائید میں ستارہ ذوالسنین طلوع ہوا ۶۴

زمانہ کی ایک علامت کہ لوگ کثرت معاصی کے بعد

تقویٰ کی طرف مائل ہوں گے ۳۵۰

رمضان میں خسوف کسوف ہوا ۴۴۷

زمین وآسمان اورزمان ومکان نے میرے صدق پر

گواہی دی ۱۵۸تا۱۶۰

مسیح موعود کا ذکر قرآن میں

سورہ فاتحہ میں مسیح موعود کی جماعت میں داخل ہونے

کی دعا سکھائی گئی تھی ۱۹۷تا ۲۰۱

قرآن سے ثابت ہے خاتم الخلفاء اسی امت میں

سے ہوگا ۳۰۹،۳۱۰،۳۱۲

نفخ فی الصور فجمعنا ھم جمعاً میں مسیح موعود

کا بعث مراد ہے ۲۸۳،ح

تائید الٰہی

مسیح کے زمانہ میں نصرت بغیر وسیلہ انسان نازل ہوگی ۲۸۴

اگر یہ امر خدا کی طرف سے نہ ہوتا تو تباہ ہوجاتا ۱۸۰

مسیح موعود ؑ کو قوت قدسیہ کا ہتھیار دیا گیا ہے ۵۶ح،۵۸

اگر میں جھوٹا ہوں تو جھوٹ کا وبال مجھ پر ہوگا ۱۸۶تا۱۸۸



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 497

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- انڈیکس: صفحہ 497

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/497/mode/1up


سب مخالفانہ مکر ومکائد بے کار جائیں گے ۳۱۳

میرے قتل کے منصوبے ناکام ہو گئے ہیں ۱۷۵

اللہ تعالیٰ میری جماعت کو بڑھا رہا ہے ۱۸۸

میں ہلاک نہیں ہوسکتا جب تک میرا کام پورا نہ ہو ۳۱۳

مصلحین کی تما م شرائط اللہ نے مجھ میں جمع کر دی ہیں

۳۹۷تا ۴۰۱

مخالف علماء کو دعوت مباحثہ ۴۰۳

منکرین کی ایذا دہی اور گالیوں کا ذکر ۴۰۶تا ۴۰۸

مسیح کا لقب دیے جانے کی وجہ ۳۲۴

اس اعتراض کا جواب کہ حضرت مسیح بے باپ پیدا

ہوئے تو پھر حضرت مسیح موعود ؑ کی آپ سے کامل

مشابہت کیسے ہوئی ۸۵ح تا ۹۰ح

غلام مرتضی ٰمرز ا

والد گرامی حضرت اقدس مسیح موعود علیہ السلام ۳۴۳

بیت اقصیٰ ابتدائی طور پر بنائی ۱۵

فضل الدین بھیروی حکیم

خطبہ الہامیہ کو طبع کیا ۱

لجۃ النور کتاب طبع کی ۳۳۵

فیض احمد مرزا

ازآباء واجداد حضرت مسیح موعود علیہ السلام ۳۴۳

گل محمد مرزا

پردادا گرامی حضرت اقدس مسیح موعود علیہ السلام ۳۴۳

محمد مصطفی ﷺ

آپ مظہر صفات الہٰیہ اتم اور اکمل طور پر تھے ۲۳ح

انبیاء کا خاتم ۴۴

آپ خدا اور مخلوق میں وسیلہ ہیں ۱۱۲

کل برکۃ من محمد ﷺ ۳۱۰ح

مفاسد عظیمہ کے دور میں آپ کی بعثت ۳۹۳تا ۳۹۷

درود بھیجو کہ حضور ؐ خدا اور مخلوق میں وسیلہ ہیں ۱۱۲

آپ کے بغیر ہمار ا کوئی نبی نہیں ہے ۱۶۵

آپ آدم کے ظل ہیں ۳۱۱

آخری زمانہ کے آدم ۲۵۸،۲۶۰،۲۶۱

پانچویں ہزار میں بعثت اور چھٹے ہزار میں بروزی بعثت

۲۶۶،۲۷۰

چھٹے ہزار میں آپ کی روحانیت چودھویں رات کے

چاند کی طرح ہے ۲۷۱،۲۷۲

آپ کا زمانہ شوکت اسلامی کا زمانہ ہے ۲۱ح ح

آپ کے زمانہ میں شق القمر ظاہر ہوا ۹۴

آپ میں تمام انبیاء کے کمالات موجود ہیں ۲۲ح تا ۲۴ح

سلسلہ محمدیہ سلسلہ موسویہ سے مشابہ ہے ۹،۱۳۲

یہودیوں کا گمان کہ مثیل موسیٰ بنی اسرائیل سے ہوگا ۱۴۳

مثیل موسیٰ کے طور پر آنحضرت ﷺظہور فرما ہوئے

۴،۶،۷۵،۹۱،۲۱۱

آپ کا معراج مکانی او ر زمانی ۲۱ح،۲۸۸تا۲۹۶

آپ کا معراج کیا تھا ۲۲ح تا ۲۶ح

آپ کے زمانی معراج کی انتہا ۲۹۳

آپ کے معراج کی تین قسمیں ۲۶ح

اسراء میں حضرت عیسیٰ سے ملاقات ہوئی ۳۰۱

مسیح اور دجال کے ظہور کی پیشگوئی پوری ہوئی ۱۵۷

کسی کو آسمان سے نازل ہونا ہوتا تو آپ ہوتے ۱۲۶

آپ کا ظل ہونا آپ کے کمالات کی وجہ سے ہے ۳۷۹



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 498

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- انڈیکس: صفحہ 498

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/498/mode/1up


مسیح موعود کو سلام پہنچانے میں اشارہ ۲۹۸

دین کو دشمنوں کے حملہ سے محفوظ رکھا ۲۹۰

عیسائی آپ کے خلاف زبان درازی کرتے ہیں ۳۴۸،۳۴۹

محمد اسلم مرزا

ازآباء واجداد حضرت اقدس مسیح موعود علیہ السلام ۳۴۳

محمد بیگ مرزا

ازآباء واجداد حضرت اقدس مسیح موعود علیہ السلام ۳۴۳

محمد دلاور مرزا

ازآباء واجداد حضرت اقدس مسیح موعود علیہ السلام ۳۴۳

محمد سلطان مرزا

ازآباء واجداد حضرت اقدس مسیح موعود علیہ السلام ۳۴۳

محمد صادق ؓ مفتی ۳۳۵

محمد قائم مرزا

ازآباء واجداد حضرت اقدس مسیح موعود علیہ السلام ۳۴۳

مریم علیھا السلام

عیسیٰ کی پیدائش میں بنی اسرائیل کیلئے پوشیدہ پیغام ۷۹ح

موسیٰ علیہ السلام ۲۱ح ح

حضرت محمد ﷺ آپ کے مثیل تھے ۴،۲۱۱

آپ کے ذریعہ بنی اسرائیل پراللہ کا احسان کرنا ۶

قرون اولیٰ کی ہلاکت کے بعد آپ کی بعثت ۷

مفاسد کے وقت موسیٰ کو بھیجا گیا ۳۹۳

خدا نے کتاب ،حکم اور نبوت عطا کی ۷۴

آپ کی جماعت نے آپ کی منشاء کے خلاف جنگ

لڑی اور شکست کھائی ۵۰ح

ایک قوم سے وعدہ کیا دوسری قوم کے حق میں پورا کیا ۲۱۱

سلسلہ اسمٰعیل کی سلسلہ اسرائیل سے مشابہت ۹،۹۱،۱۳۲

عصا موسیٰ کی طرح حضرت مسیح موعود ؑ کو بھی عصا دیا گیا ۳۷۸

ہود علیہ السلام

ان کی قوم کو خدا نے ہلاک کیا ۳۷۵

یحیٰی علیہ السلام

آپ حضرت الیاس کی صورت میں آئے ۱۴۶



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 499

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- انڈیکس: صفحہ 499

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/499/mode/1up


مقامات

بغداد

کتاب لجۃ النور علماء بغداد کے نام ۳۳۵

پنجاب ۲۲،۱۵

چین ۳۳۹

حجاز

ہندوستان اس کے مشرق کی طرف ہے ۱۵۷

خراسان

کتاب لجۃ النور علماء خراسان کے نام ۳۳۵

دمشق

تثلیث اورتین خداؤں کی بنیاد پڑی ۲۴،۲۶،۲۷

مسیح کے بارے میں عقیدہ کہ دمشق کے مشرق کی

طرف اترے گا ۱۹ح، ۱۵۶

روم ۳۳۷

حضرت مسیح موعود ؑ کے آباء واجداد سمرقند سے تھے ۳۴۴

شام ۳۴۱،۳۴۰،۳۳۷

کتا ب لجۃ النور علماء شام کے نام ۳۳۵

عراق

کتاب لجۃ النور علماء عراق کے نام ۳۳۵

عرب ۳،۳۳۷،۴۳۵،۳۴۰،۳۴۱

کتاب لجۃ النور علماء عرب کے نام ۳۳۵

فارس ۳،۳۴۰

قادیان ۱،۲۰ح،۳۰،۳۳۵

بیت اقصیٰ کو وسعت دی گئی مگر مزید دی جائے گی ۱۵

دمشق کے مشرق کی طرف ہے ۱۹ح،۲۲،۲۳،۱۵۷

گورداسپور ۲۲

لاہور ۱۴،۲۲

مدینہ ۲۰ح

مدفن رسول ؐ ۲۳۴

دین کی عظمت صرف مکہ ومدینہ تک محدود ہوجائے گی ۴۱۳

مسجد حرام

اس کے وصف بارکنا حولہ میں لطیف اشارہ ۲۸۹تا ۲۹۱

مصر ۵۰ح

مکہ ۲۰ح

حضو ر ﷺ کی پیدائش ہوئی ۸۱

حضور ﷺ کی بعثت ہوئی ۷۵

دین کی عظمت صرف مکہ ومدینہ میں رہ جائے گی ۴۱۳

ہندوستان ۱۵

ملک حجاز سے مشرق کی سمت میں ہے ۱۵۷

یروشلم ۱۹ح



Ruhani Khazain Volume 16. Page: 500

روحانی خزائن ۔ کمپیوٹرائزڈ: جلد ۱۶- انڈیکس: صفحہ 500

http://www.alislam.org/library/brow...n_Computerised/?l=Urdu&p=16#page/500/mode/1up


کتابیات

انجیل

حرام ،حلا ل ،وراثت ،نکاح وغیرہ کے احکامات

موجود نہیں ہیں ۹،۸

مسیح کے آنے کا زمانہ ۱۸

موجودہ زمانہ میں مسیح کے آنے پر انجیل متفق ۲۴۳

یسوع صاحب شریعت نہ تھا (پادری ) ۱۴

بخاری صحیح ۳۲۸

حدیث یضع الحرب ۱۷

براہین احمدیہ (تصنیف حضرت مسیح موعود علیہ السلام ) ۲۰ح

تورات ۱۴

موجود ہ زمانہ میں مسیح کی آمد پر تورات کا اتفاق ۲۴۳

تورات ہر ایک مصلوب کو ملعون قرار دیتی ہے ۲۲۴

خطبہ الہامیہ (اس جلد کی پہلی کتاب ) ۱، ۳

ایک نشان ۱

زبور

لوگوں کے لیے ہدایت تھی ۹ح

لجۃ النور( اس جلد کی دوسری کتاب) ۳۳۵

المؤطا للامام مالک ۳۲۸
 
Top